شب زنده داری

اگر شبى تهجّد سالك از او فوت شد، آن أربعين كَأَنْ لَمْ يَكُن است و بايد از ابتدا شروع كند!

حضرت آقاى حدّاد و علاّمه طهرانی رضوان‌اللـه‌تعالى‌عليهما مى‌فرمودند: اين بيدارى شب و عبادت در آن، بدل و جايگزينى ندارد، حتّى بيدارى بين‌الطّلوعين! بيدارى بين‌الطّلوعين، فيض جداگانه‌اى‌است كه سالك نبايد خود را از آن محروم كند، أمّا به پايه فضيلت و رفعت تهجّد و بيدارى شب نمى‌رسد.

نویسنده: آیت الله حاج سید محمد صادق حسینی طهرانی

منبع: نور مجرد صفحه ۶۶۵ تا ۶۷۷

بيدارى شب، سرمايه سلوك إلى اللـه

امام حسن عسگرى عليه‌السّلام مى‌فرمايند: إنَّ الْوُصولَ إلَى اللَهِ عَزَّوَجَلَّ، سَفَرٌ لايُدْرَكُ إلّا بِامْتِطآءِ اللَيْلِ.^[۱]

امام عليه السّلام، وصول به حضرت پروردگار را سفرى معنوى ميداند كه به سرانجام نمى‌رسد مگر اين كه سالك شب را مركب راهوار خود بگيرد. و در اين راه بايد مجاهده نمايد و از شهوات و خواب و خور كم كند تا از نور و ثمرات شب زنده‌دارى كه سرمايه سلوك است برخوردار شود.

وصول به حضرت پروردگار دست نمى‌دهد مگر به فنا و اندكاك ذات و صفات عبد در ذات و صفات حضرت پروردگار و انفصال از غيرخدا مطلقا، حتّى از تقيّد به وجود خويش؛ چه اينكه اگر سالك از غير حقّ منفصل شود ليكن هنوز وجود اعتبارى خود را ترك نكرده و به تجلّيات ذاتى نرسد، اين وجود اعتبارى رقيب و مانع وصال او مى‌شود.

هستى‌ام شد مانع از وصل حبيب خويشتن

نيست گردم تا يكى باشم رقيب خويشتن

و در روايت از امام صادق عليه‌السّلام آمده‌است كه: وَ لاَ حِجابَ أظْلَمُ وَ أَوْحَشُ بَينَ العَبْدِ وَ بَيْنَ اللَهِ تَعالَى مِنَ النَّفْسِ وَ الهَوَى وَ لَيْسَ لِقَتْلِهِما و قَطعهِما سِلاحٌ وَ ءَالَةٌ مِثْلُ الاِفِْتقارِ إلَى اللَهِ سُبْحَانَهُ وَ الْخُشوعِ وَ الْجوعِ وَ الظَّمَإِ بِالنَّهارِ وَ السَّهَرِ بِاللَيْلِ.^[۲]

«و در ميان بنده و خداوند متعال حجابى تيره‌تر و وحشتناكتر از نفس و هوى وجود ندارد. و براى از بين‌بردن و ريشه‌كن كردن اين دو، سلاحى مؤثّرتر از إظهار فقر و نياز و بندگى به درگاه خداوند سبحانه و خشوع در برابر عظمت او و گرسنگى و تشنگى در روز و بيدارى شب نمى‌باشد.»

عماد و مقوّم اربعين سالك، تهجّد است

و از اينجا به دست مى‌آيد كه تهجّد و سهر در إزاله حجاب نفس و لقاء حضرت پروردگار مدخليّتى تامّ دارد و لذا حضرت علاّمه والد قدّس‌سرّه‌الشّريف آن را عماد و مقوّم أربعين سالك مى‌دانستند و مى‌فرمودند: اگر شبى تهجّد سالك از او فوت شد، آن أربعين كَأَنْ لَمْ يَكُن است و بايد از ابتدا شروع كند! و مى‌فرمودند: سالك در روز بايد به امور روزانه خود بپردازد. اگر طلبه است بايد به دنبال تحصيل علم باشد و اگر كاسب يا تاجر است، به دنبال تجارت و كسب روزى برود، و بارها برايمان مى‌خواندند:

روز در كسب هنر كوش كه مى‌خوردن روز

دلِ چون آينه در زنگ ظلام اندازد

^[۳]

ولى در عوض سالك بايد غبار غفلت و زنگار كثرات را كه در روز بر دل او مى‌نشيند، با اشك و آه و در خلوت شبانه با حضرت پروردگار، صيقل زده و جام دل را از شراب وحدت لبالب كند. بايد در شب براى آخرت خود كسب كند تادر روز خرج نمايد و إلّا از مايه خواهد خورد و دست‌خالى از دنيا خواهد رفت.

آن زمان وقت مى‌صبح فروغست كه شب

گرد خرگاه افق پرده شام اندازد

^[۴]

لزوم استفاده سالك از فيض بيدارى شب و بيدارى بين‌الطّلوعين

حضرت آقاى حدّاد و علاّمه والد رضوان‌اللـه‌تعالى‌عليهما مى‌فرمودند: اين بيدارى شب و عبادت در آن، بدل و جايگزينى ندارد، حتّى بيدارى بين‌الطّلوعين! بيدارى بين‌الطّلوعين، فيض جداگانه‌اى‌است كه سالك نبايد خود را از آن محروم كند، أمّا به پايه فضيلت و رفعت تهجّد و بيدارى شب نمى‌رسد.

مى‌فرمودند: اين فرمايش خواجه عليه‌الرّحمة تمام نيست كه ميفرمايد:

گر فوت شد سحور چه نقصان صبوح هست

از مى‌كنند روزه گشا طالبان يار

^[۵]

بلكه سحور و صبوح هر دو لازم‌است تا انسان را به مقصود برساند.

دعاى صبح و آه شب كليد گنج مقصود است

بدين راه و روش مى‌رو كه با دلدار پيوندى

^[۶]

مى‌فرمودند: عنايات حضرت پروردگار به سالكان و نفحاتى كه حامل پيام دوست بوده و از عالم معنى و نور بر دل مى‌وزد، در سحر به مراتب از بين‌الطّلوعين لطيف‌تر است و در اين زمان است كه سالك بايد اميد به صبح وصال بندد.

شبان تيره اميدم به صبح روى تو باشد

و قد تُفَتَّشُ عَينُ‌الحَيوةِ فى‌الظُّلُمات

^[۷]

كما اينكه حضرت پروردگار در خطاب به نبىّ أكرم صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله وسلّم ميفرمايد: إنَّ نَاشِئَةَ الَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْـئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً * إِنَّ لَكَ فِى النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلاً^[۸]. «تحقيقا آنچه در شب مى‌رسد، براى تو گامى استوارتر و گفتارى پايدارتر است و تحقيقا براى تو در روز مجال واسعى‌است كه در اين عالم كثرات شنا كنى (و آنچه را كه در شب گرفته‌اى، در روز مصرف نمائى.)»

مى‌فرمودند: به هيچ عذرى نماز شب را ترك نكنيد. در همان شبى كه ميهمان آمده برخيزيد و نماز شب بخوانيد و نگوئيد: دو سه روز ديگر كه ميهمان رفت، نماز شب را به جاى مى‌آورم و قضاى گذشته را نيز بجا مى‌آورم. اگر بچّه مريض است، در همان شب كه نمى‌گذارد بخوابيد، قدر دانسته برخيزيد و وضو بگيريد و نماز بگزاريد (گريه بچّه در شب خودش نعمت است).

تفاوت مقدار خواب و بيدارى شب براى افراد و در فصول مختلف

حضرت علاّمه والد به حفظ‌الصّحة بسيار سفارش مى‌نمودند و مقدار خواب را به اقتضاى سنّ و مزاج سالك مى‌دانستند و بدين جهت خواب كمتر از شش‌ساعت را براى افراد عادى اجازه نمى‌دادند.

مى‌فرمودند: براى برخى در شبانه‌روز ۷ ساعت و براى برخى خصوصا در سنين نوجوانى و جوانى ۸ ساعت خواب لازم است و هركس بايد رعايت حال و توان خود را بنمايد.

أمّا براى بيدارى و تهجّد مى‌فرمودند: در شب‌هاى تابستان يك‌ساعت‌ونيم تا يك‌ساعت و در زمستان‌ها دوساعت‌ونيم تا دوساعت قبل از أذان بايد بيدار بود و به عبادت مشغول شد و با كمتر از اين كار سالك به مقصد نمى‌رسد و بهره لازم را نمى‌برد. و سيره خود ايشان نيز از آغاز سلوك اين‌گونه بوده‌است، به استثناى شب‌هايى كه احياء و عبادت در آن مستحبّ است كهايشان تا به صبح بيدار و مشغول به عبادت بودند.

مى‌فرمودند: عاشق براى بيدارشدن نيازى به ساعت و كوك‌كردن آن ندارد، بلكه عشق و محبّت به خداوند است كه خواب را از او مى‌ربايد.

و گاهى كه هنگام سحر خواب بوديم بالاى سرمان آمده و با صداى بلند مى‌فرمودند: مرو به خواب كه خواب بر عاشقان حرام بود.^[۹]

مقدّمات لازم براى بيدارى شب

مكرّرا خدمت ايشان عرض مى‌كردند: گاهى بيدار مى‌شويم ولى همّت برخاستن نداريم، برايمان دعا كنيد تا توفيق نماز شب پيدا كنيم. مى‌فرمودند: توفيق يعنى مهيّاشدن أسباب و مقدّمات امور و براى نماز شب خود سالك بايد همّت كند و أسباب و مقدّمات بيدارى خود را فراهم نمايد. و إلّا اگر به دعا باشد اين توفيق نيز خود دعا مى‌خواهد و هَلُمَّ جرّا و تسلسل لازم مى‌آيد.

توضيح اينكه: عمده مقدّماتى كه سالك بايد تحصيل كند از اين قرار است:

أوّل: مراقبه در طول روز و پرهيز از گناه؛ چه اينكه گناه، سالك را از خلوت و بهره‌مندشدن از نفحات سحر محروم ميكند. مردى به خدمت أميرالمؤمنين عليه‌السّلام رسيد و عرض كرد: از نماز شب محروم شده‌ام! حضرت فرمودند: أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتكَ ذُنوبُكَ^[۱۰]، «تو مردى هستى كه گناهانت تو را دربند كشيده است!»

و دوّم: رعايت مقدار طعام در شب؛ زيرا پرخورى و غذاى سنگين و چرب مانع از بيدارى سحر مى‌شود.

و سوّم: سالك طبق سيره رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم أوّل شب بخوابد و نيز با استراحت كافى و خواب قيلوله براى بيدارى در شب مهيّا گردد. روشن‌است سالكى كه تا نزديكى‌هاى نيمه‌شب بيدار است، سحر يا بيدارنمى‌شود و يا اگر بيدار شود، با بدن خسته و ملال‌خاطر كارى از پيش نمى‌برد.

روايت امام باقر عليه‌السّلام در ذيل آيه: تَتَجافَى جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِع

در تفسير برهان از أبوعبيده حذّاء در تفسير آيه كريمه: تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ^[۱۱] «مؤمنين در شبهاى تار از بستر پهلو تهى مى‌كنند.» از امام باقر عليه‌السّلام روايت ميكند كه:

لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّ القَوْمَ لَم يَكُونُوا يَنامُونَ؟ فَقُلتُ: اللَهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ. فَقالَ: لابُدَّ بِهَذا الْبَدَنِ أَنْ تُريحَهُ حَتَّى يَخْرُجَ نَفْسُهُ، فَإذا خَرَجَ نَفْسُهُ اسْتَراحَ الْبَدَنُ وَ رَجَعَتِ الرّوحُ فيهِ وَ فيهِ قُوَّةٌ عَلَى الْعَمَلِ، فَإنَّما ذَكَرَهُمُ اللَهُ تَعالَى فَقالَ: تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَ طَمَعًا.

نُزِلَتْ فى أميرِالمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ‌السَّلامُ وَ أَتباعِهِ مِنْ شِيعَتِنا. يَنامُونَ أَوَّلَ اللَيْلِ، فَإذا ذَهَبَ ثُلْثُ اللَيْلِ^[۱۲] أَوْ مَاشآءَاللَهُ فَزِعُوا إلَى رَبِّهِمْ راهِبيَن راغِبينَ طامِعينَ فيما عِنْدَهُ، فَذَكَرَهُمُ اللَهُ عَزَّوَجَلَّ فى كِتَابِهِ لِنَبيِّهِ صَلَّى‌اللَـهُ‌عَلَيْهِ‌وَءَالِهِ وَ أَخبَرَهُ بِما أَعْطاهُمْ وَ أَنَّهُ أَسكَنَهُمْ فى جِوارِهِ وَ أَدْخَلَهُمْ جَنَّتَهُ وَ ءَامَنَ خَوْفَهُمْ وَ سَكَّنَ رَوْعَتَهُم.^[۱۳]

«چه‌بسا گمان كنى كه اين مؤمنينى كه در آيه بدانها اشاره‌شده‌است، أصلاً شبها نمى‌خوابند؟ عرض كردم: خداوند و رسول او داناترند. حضرت فرمودند: بدن احتياج دارد كه آن را استراحت دهى و مدّتى نفس از بدن جدا شده و بخوابد. چون نفس از بدن خارج شود، بدن آرامش يافته و استراحت ميكند و روح دوباره در حالى به بدن باز ميگردد كه توان و قوّت بر كار و فعاليّت دارد. خداوند در اين آيه مؤمنين را ياد كرده و فرموده است: تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِالْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَ طَمَعًا. «مؤمنين در شبها از بستر پهلو تهى مى‌كنند و پروردگارشان را از روى ترس و اميد مى‌خوانند.»

اين آيه درباره أميرالمؤمنين عليه‌السّلام و پيروان او از شيعيان ما نازل شده‌است. ايشان در اوّل شب مى‌خوابند و چون ثلثى از شب بگذرد يا به‌مقدارى كه خداوند اراده فرموده سپرى شود، با حال خوف و ترس و با اميد و رغبت به آنچه نزد اوست، به پروردگار خود پناه برده و مشغول مناجات با او مى‌گردند. خداوند عزّوجلّ در كتابش براى پيامبرش صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم ايشان را ياد نمود و پيامبرش را از نعمتهايى كه به ايشان عطا نموده خبر داد و از اينكه ايشان را در كنار خود مسكن و مأوى داده و در بهشت خود داخل نموده و خوفشان را ايمن كرده و اضطراب و ترسشان را به آرامش تبديل نموده‌است، مطّلع ساخت.»

روزى حضرت آقاى حدّاد رضوان‌اللـه‌تعالى‌عليه از حقير پرسيدند: آقا! شب چه ساعتى مى‌خوابيد؟ عرض كردم: حدود ساعت ده، ده‌ونيم.^[۱۴] فرمودند: خيلى دير است. شما كه اين قدر دير مى‌خوابيد چگونه براى نماز شب بيدارمى‌شويد؟ بدن در روز خسته مى‌شود و نياز به استراحت دارد.

و حضرت علاّمه والد قدّس‌سرّه نسبت به سالكى كه مُهر دوستى حضرت پروردگار بر دل او خورده و براى عشرت شبگير از بستر پهلو تهى ميكند، مى‌فرمودند: بايد نماز شب را با عشق و محبّت خدا و توجّه بخواند. در نماز قرآن زياد بخواند و سور طوال را در نمازها تقسيم كرده و تلاوت نمايد، و قرآن را بلند و با صوت حزين قرائت كند و آنچنان كه حضرت آقاى قاضى فرموده‌اند، سالك در نماز بايد با قرآن عشق‌بازى كند؛ با اين عهد إلهى عشق‌بازى كرده و آيات آن را مرهم درد فراق و هجران خود سازد و اين‌گونه ميتواند از عالم كثرت عبور كرده و در عالم وحدت سير نمايد.

ايشان به بعضى از رفقا تهجّد و نماز شب رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم را دستور مى‌دادند كه در آيه شريفه، خطاب به آن حضرت ميفرمايد: وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا.^[۱۵] «و پاسى از شب را به تهجّد و بيدارخوابى بگذران و به قرائت قرآن و نماز مشغول باش كه اين امر عطائى افزون و زيادتى مخصوص به توست. اميداست كه پروردگارت تو را به مقام محمود مبعوث نمايد.»

روايت امام صادق عليه‌السّلام در كيفيّت تهجّد رسول‌خدا صلّى‌ اللـه ‌عليه و آله

أمام صادق عليه‌السّلام نماز شب و تهجّد رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم را اين‌گونه ترسيم ميفرمايد: رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم بعد از نماز عشاء مى‌خوابيدند و مسواك و آب وضوى ايشان را كه با پارچه‌اى پوشيده بود، بالاى سر حضرت مى‌گذاشتند. حضرت ثلث يا نصف از شب گذشته بيدار مى‌شدند و بعد از مسواك و وضوء، چهار ركعت نماز مى‌خواندند و دوباره مى‌خوابيدند، بعد از مدّتى دوباره بيدار مى‌شدند و پس از مسواك و وضوء،چهار ركعت نماز ديگر مى‌خواندند و باز مى‌خوابيدند، تا نزديكى أذان صبح، كه بيدار شده و به‌همين‌صورت نماز (شفع و) وتر و بعد از مدّتى كوتاه دو ركعت نافله نماز صبح را مى‌خواندند. سپس امام صادق عليه‌السّلام مى‌فرمودند: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللَهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ.^[۱۶] و ^[۱۷]

«تهجّد»، نماز شبِ همراه با بيدارخوابى است

حضرت علاّمه والد مى‌فرمودند: از حضرت آقاى قاضى نقل‌است‌كه:

«تهجّد» نماز شب همراه با بيدارخوابى را مى‌گويند و سالك براى به‌دست‌آوردن عشق پروردگار و پيدا كردن گمشده خود، بايد در شب به همين كيفيّت دو سه بار بيدار شود و عبادت كند.

و در كتاب شريف امام‌شناسى در شرح تهجّد جناب أبوذرّ مى‌فرمايند: قرآن را به تهجّد خواندن عبارت‌است‌از قرائت قرآن را در سوره‌هاى نماز شب، بدين طريق كه خواب و بيدار مى‌شدند و هروقت در موقع بيدارى چند ركعت نماز خوانده و در ركعات آن بعد از قراءت فاتحة‌الكتاب مقدارى از قرآن را با صداى بلند جهرا و با آواز خوش قراءت مى‌كردند و سپس به خواب مى‌رفتند و دوباره بيدار مى‌شدند و به همين كيفيّت قرآن را در ركعات نماز مى‌خواندند تا تمام يازده ركعت نماز شب به پايان برسد.

رسول خدا و أصحاب راستين آن حضرت و أئمّه طاهرين عليهم‌السّلام نيز شب‌ها قرآن را به اين كيفيّت مى‌خواندند و حقّا منظره ] اى] عجيب و دلكش است. و آيات وارده در سوره المزّمّل أمر به قرائت قرآن در شب‌ها بدين طريق ميكند. رَزَقَنَا اللَـهُ إن‌شآءاللَـهُ وَ جَميعَ إخوانِنا المُؤمنينَ بالتّأسّى بنبيِّه الأكرَمِ فَإنّهُ اُسوةٌ حسنةٌ.^[۱۸]

معناى تهجّد در لغت

«تهجّد» در لغت به معناى خوابيدن و نيز بيدارشدن آمده و از اضداد است. در لسان‌العرب ميگويد: ‎تَهجَّد القَوْمُ: اسْتَيْقَظُوا لِلصَّلَوةِ أو غَيرِها؛ و فى التَّنزيلِ العَزيزِ: وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّد بِهِ نَافِلَةً لَكَ. الجوهَرىُّ: هَجَدَ و تَهَجَّدَ أىْ نامَ لَيلاً و هَجَدَ وَ تَهَجَّدَ أى سَهِرَ و هُوَ مِنَ الأضْدادِ و مِنهُ قيلَ لِصَلَوةِ اللَيلِ التَّهَجُّدُ ... و أمَّا المُتَهَجِّدُ فَهُوَ القآئِمُ إلى الصَّلَوةِ مِنَ النَّومِ و كَأَنَّهُ قيلَ لَهُ مُتَهَجِّدٌ لاِءلْقآئهِ الهُجُودَ عَن نَفْسِهِ.^[۱۹]

از اين رو مشهور اين است كه در تحقّق تهجّد، خواب سابق شرط است. و اگر براى نماز، خواب را رأسا ترك كند، به اين تهجّد نمى‌گويند بلكه بر آن اطلاق قيام مى‌كنند. و نيز برخى گفته‌اند: اگر بيدار شد أمّا نماز نخواند باز به آن تهجّد نمى‌گويند. و برخى گفته‌اند: در تهجّد شرط است كه انسان چند بار بخوابد و بيدار شود. و هربار به عبادت اشتغال ورزد، كه سيره رسول خدا صلّى‌اللـه‌عليه وآله‌وسلّم مؤيّد همين وجه است.

در تفسير كشف‌الأسرار آمده‌است‌كه: تهجّد ترك خواب براى نماز است و اگر كسى كه بيدار ميگردد نماز نگزارد، اين عمل تهجّد نخواهد بود و معناى تَهَجَّدْ در آيه شريفه اينستكه پس از خواب قيام كن و نماز بگزار و تهجّد نيست مگر پس از خواب.

حجّاج‌بن‌عمرو مازنى ميگويد: چنين مى‌پنداريد كه اگر كسى شب برخاست و تا صبح نماز خواند، متهجّد است. اين‌است و جز اين‌نيست كه تهجّد نماز بعد از خواب و سپس نماز بعد از خواب است و نماز رسول خدا صلّى‌اللـه عليه‌وآله‌وسلّم چنين بوده‌است و تهجّد در شب مايه سرور و خرسندى رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم بود.^[۲۰]

كيفيّت نماز شب رسول‌اكرم صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله

رَوَى حَميدُبن‌عَبدِالرَّحمنِ‌بن‌عَوفٍ عَن رَجُلٍ مِنَ الأنصارِ أنَّهُ كانَ مَعَ رَسولِ اللَهِ صَلَّى‌اللَهُ‌عَلَيهِ‌وَءَالِهِ‌وَسَلَّمَ فى سَفَرٍِ، فَقالَ: لاَءَنظُرَنَّ كَيفَ يُصَلّى النَّبىُّ صَلَّى‌اللَهُ‌عَلَيْهِ‌وَءَالِهِ‌وَسَلَّمَ قالَ: فَنامَ رَسولُ‌اللَهِ صَلَّى‌اللَهُ‌عَلَيْهِ‌وَءَالِهِ‌وَسَلَّمَ ثُمَّ اسْتَيْقَظَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إلَى السَّمآءِ فَتَلا أَربَعَ ءَاياتٍ مِن ءَاخِرِ سورةِ ءَالِ عِمْرانَ: إنَّ فِى خَلْقِ السَّمَـوَتِ وَ الأرْضِ. ـ الأَيَةَ. ثُمَّ أَهْوَى بِيدِهِ إلى القِرْبةِ وَ أَخَذَ سِواكًا فَاستَنَّ بهِ ثُمَّ تَوَضَّأَ ثُمَّ صَلَّى ثُمَّ نامَ ثُمَّ اسْتَيقَظَ فَصَنَعَ كَصَنيعِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ. وَ يَرَونَ أنَّهُ التَّهَجُّدُ الَّذى أَمَرَهُ اللَهُ عَزَّوَجَلَّ.^[۲۱]

«حميد بن عبدالرّحمن بن عوف از مردى از أنصار روايت ميكند كه: در سفرى همراه با رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم بودم و با خود گفتم نظركنم و ببينم كه رسول خدا نماز شب را چگونه به جاى مى‌آورد. پس ديدم كه آن‌حضرت خوابيدند و سپس از خواب برخاستند و رو به جانب آسمان نموده و چهار آيه از آيات پايانى سوره آل عمران را از: إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَـوَتِ وَ الأَرْضِ تلاوت فرمودند و مسواك زدند و وضو گرفته و نماز گزاردند و سپس دوباره خوابيدند و دوباره برخاستند و همچون بار گذشته عمل نمودند. و أصحاب آن حضرت اينچنين معتقدند كه اين طريقه در نماز شب، معناى تهجّدى‌است‌كه خداوند عزّوجلّ به آن حضرت دستور داده بود.»

و از مجموع اين‌گونه روايات مى‌توان استفاده كرد كه: نزد حواريّون رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم و أصحاب آن حضرت، تهجّد در آيه شريفه به كيفيّت مذكور تفسير مى‌شده است.

پانویس