آثار مستقل و ضمنی کلامی علامه طهرانی

منبع: آیت نورصفحه۴۶۴تا۴۶۸

علم کلام

يكى از علوم اسلامى علم كلام است، كه درباره عقائد اسلامى يعنى آنچه از نظر اسلام بايد بدان معتقد بود و ايمان داشت بحث ميكند، به اين نحو كه آنها را توضيح داده و درباره آنها استدلال ميكند و از آنها دفاع مى‌نمايد.

البتّه محدوده علم كلام در مذاهب گوناگون مختلف است، و در نظر عالمان شيعى علاوه بر مباحث توحيد و نبوّت و معاد مباحث مختلف و گسترده امامت و عدل نيز جزء مباحث كلامى است كه بايد بدان پرداخته شودعالمان بزرگ اسلامى همواره در علم كلام چهره‌هاى درخشان داشته‌اند، و در اين ميان عالمان شيعى از درخششى فوق العاده برخوردار بوده و همواره در مباحث كلامى- به دنبال تعاليم قرآن و عترت- منطقى رسا و حضورى فعّال و روشنگر داشته‌اند؛ كه استمرار زيباى اين جريان را از دوران ائمّه هدى عليهم السّلام و شاگردان طراز اوّلشان همچون هشام، مؤمن الطّاق، ابو بصير، محمّد بن مسلم، فضل بن شاذان و ... و سپس شيخ مفيد، سيّد مرتضى، شيخ صدوق، شيخ طوسى، خواجه نصير و علّامه حلّى و ... و در اين اواخر بزرگانى همچون سيّد شرف الدّين جبل عاملى، مير حامد حسين، و علّامه امينى و مرحوم مظفّر و ... أعلى اللهُ مقامَهم به چشم مى‌بينيم كه فهرست اشخاص و آثارشان در مدار علم كلام ديدنى است.

طبيعى است كه عالمان بزرگ دينى هر كدام در محدوده خود عالم به علم كلام نيز هستند و بايد باشند. حضرت آقا نيز در زمينه اين علم درخششى فوق العاده دارند كه آثار بجا مانده از ايشان در اين زمينه گواه روشنى است و توجّهى به فهرست اجمالى آن ميتواند روشنگر بسيار خوبى در اين جهت باشد.

آثار مستقل و ضمنى كلامى‌

۱- «الله شناسى»

اين كتاب كه در سه جلد تأليف شده و أجل الهى آن بزرگمرد قبل از اتمام جلد سوّم آن فرا رسيد شامل مباحث فراوان توحيديّه أعمّ از كلامى و غير كلامى است همچون:

تفسير آيه نور در معرفة الله و حضور حضرت حقّ جلّ و علا در همه شريان هستى. امكان لقاء الهى و وصول به حرم امن حضرت حق و انحصار معرفة الله در لقاء الله، و انحراف جميع راههاى ديگر از وصول به توحيد صحيح و كامل. انحصار هر وجود و اثر وجودى در حق تعالى در منطق قرآن.

عشق متقابل خداوند و موجودات كه به عشق حضرت حق به خويش باز ميگردد. معنى تشخّص وجود: لا هُوَ إلّا هُوَ. ابتلاء قائلين به اثر وجودى براى غير خدا، به شرك خفىّ. معناى صحيح وحدت شخصى وجود و ابطال حلول و اتّحاد.

۲- «امام شناسى»

اين اثر نورانى شامل ۲۷۰ درس در هيجده جلد حاوى مسائل فراوانى بر محور يكى از اصلى‌ترين مباحث كلام، يعنى مسأله امامت است كه مجموعه بحثهائى تفسيرى، فلسفى، روائى، تاريخى و اجتماعى درباره امامت و ولايت بطور كلّى، و درباره امامت و ولايت أمير المؤمنين علىّ بن أبى طالب و أئمّه معصومين سلام الله عليهم أجمعين بالخصوص، بصورت درسهاى استدلالى علمى متّخذ از قرآن كريم و روايات وارده از خاصّه و عامّه و أبحاث حلّى و نقدى پيرامون ولايت ميباشد

نگرشى اجمالى بر عناوين شاخص و مهمّ اين دوره ميتواند نمايانگر جايگاه ارزشمند آن باشد، مسائلى همچون:

نبوّت عامّه، و لزوم عصمت در انبياء و ائمّه عليهم السّلام و عدم تنافى آن با اختيار. ضرورت وجود امام معصوم و زنده براى جامعه. و لزوم افضليّت و تقدّم امام در همه كمالات. ضرورت پيروى امّت از اعلم افراد امّت كه شخص امام است.

تفسير آيه اولى الأمر و وصايت أمير المؤمنين عليه السّلام. تفسير آيه تطهير و اثبات نزول آن در مورد اصحاب كساء و دفع شبهات، و تفسير آيات «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ» و «يَتْلُوهُ شَاهِدٌ» و «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَبِ» و «إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» و «هُنَالِكَ الْوَلَيَةُ لِلَّهِ الْحَقّ» و «النَّبِىُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ» و «إِنَّ وَلّىَ اللَهُ» و «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَهُ» و «بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ» و آيه إكمال دين؛ در رابطه با مسأله‌ امامت و ولايت بطور كلّى و امامت و ولايت حضرت أمير المؤمنين على عليه السّلام بالخصوص، و بيان فضائل و مناقب آنحضرت.

اثبات ولايت تكوينى و تشريعى براى امام، عينيّت توحيد و ولايت و انكار وجود استقلالى براى حجّت خدا، لزوم توجّه و معرفت به حقيقت ولىّ الله الأعظم نه تشرّف مادّى و صورى.

تبيين سفر تاريخى حجّة الوداع و ماجراى حسّاس غدير، تشريح دقائق خطبه نبوى در غدير خم، بيعت تمام مردم با حضرت أمير المؤمنين عليه السّلام در صحراى غدير، تشريح جايگاه عالى و منزلت رفيع روز عيد غدير، چگونگى شكل گيرى حادثه شوم غصب خلافت و رفتار غلط سقيفه سازان، احتجاج معصومين عليهم السّلام به حديث غدير در طول تاريخ امامت.

بحث‌هاى مفصّل سندى و دلالى و اثبات نكات فراوان از احاديث مربوط به ولايت أمير المؤمنين عليه السّلام همچون «حديث ولايت» و «حديث منزلت» و «حديث اخوّت» و «حديث أَنَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلىٌّ بابُها» و «حديث متواتر ثقلين» و «حديث طير مَشوىّ».

تبيين گستره علم امام و اثبات علم غيب براى پيامبر و امام از آيات و روايات، ذكر نمونه‌هاى بسيارى از اخبار غيبى حضرت أمير المؤمنين عليه السّلام از حوادث مختلف آينده، نمونه‌هائى از تجلّى علوم علوى در زمينه‌هاى گوناگون و قضاوتهاى فوق العاده و عجيب حضرت.

معيّت امام با قرآن در همه عوالم، تجلّى حكمت إلهيّه در وجود امام، و لزوم نصب و معرّفى او از جانب پروردگار، عدم اعتبار رأى اكثريّت در اثبات ولايت براى انسان عادى غير معصوم، جنايات سقيفه سازان در انكار فضائل مولى الموحّدين أمير المؤمنين عليه السّلام.

جلوگيرى خليفه دوّم از ثبت احاديث رسول خدا با شعار انحرافى حَسبُناكتابُ الله براى جداسازى امّت از حقيقت قرآن يعنى عترت عليهم السّلام، تأكيد قرآن و روايات بر لزوم كتابت و ثبت احاديث، و تقدّم شيعيان بر همين اساس در تدوين اكثر علوم اسلامى.

حقيقت تشيّع و صفات شيعه، سير علوم و تاريخ شيعه از صدر اسلام، مباحثى پيرامون «صحيفه سجّاديّه»، عظمت و أبديّت مكتب و مقام علمى مدرسه امام صادق عليه السّلام و علوم جهانى و علوم اسلامى آنحضرت، نقد نظريّات و عقائد مذاهب مختلفه اهل تسنّن در اصول و فروع، و قيام معاويه براى اضمحلال آثار نبوّت و تبديل آن به سلطنت.

در اين مجموعه علاوه بر طرح مباحث كلّى امامت كه بدانها اشاره شد، در جاى‌جاى بحثها به گوشه‌هائى از زندگانى و سجاياى حضرت مولى الموحّدين أمير المؤمنين امام علىّ بن أبى طالب عليه السّلام، از كيفيّت تولّد و تربيّت آنحضرت در دوران كودكى، و رشادتها و شجاعتها و مددكارى و ايثار و فداكارى آن حضرت نسبت به پيامبر أكرم صلّى الله عليهما و آلهما در تمام مراحل رسالت، و سيره حضرتش پس از رحلت رسول أكرم تا زمان شهادت، و مقامات معنوى و اخروى آن امام همام نيز اشاره شده است‌

۳- «معاد شناسى»

اين اثر ارزشمند در ده جلد و در طىّ هفتاد و پنج مجلس با دقّت و موشكافى، مباحث معاد از مرگ و برزخ تا حشر و نشر و بهشت و دوزخ را براساس آيات و روايات و براهين عقلى و مشاهدات قلبى و مكاشفات عرفانى بررسى مى‌نمايد؛ كه نگاهى اجمالى به عناوين مهمّ آن، أهمّيّت و گستردگى مطالب آن را نشان ميدهد. اينك به برخى از آنها اشاره مى‌نمائيم:

حقائق و اعتباريّات و رابطه اين دو، نمودار حيات دنيا، معنى اجل مسمّى در قرآن، حقيقت مرگ و علّت ترس از آن، سنخيّت خواب و مرگ،كيفيّت قبض روح و نقش عزرائيل و ملائكه زير دست او، تفاوت قبض روح‌ها، معيّت اولياى إلهى با حق تعالى، حضور پيامبر و أمير المؤمنين و حضرت فاطمه زهرا و سائر أئمّه عليهم السّلام در هنگام مرگ مؤمنان، إلحاق مؤمنان به اولياء خدا و منكران به اولياء شيطان.

نقش شيطان در نظام هستى، تشريح عالم طبع و مثال و عقل، معرّفى عالم برزخ و احوال آن، رابطه مردگان با عالم طبع، تلازم بين مرگ دنيائى با حيات برزخى و مرگ برزخى با حيات اخروى، تعريف مستضعفان و مسأله نجات آنان، مسأله بهشت و دوزخ برزخى، و فرق آن با بهشت و دوزخ آخرتى.

علائم پيدايش قيامت در آيات و روايات، معرّفى صيحه آسمانى و نفخ صُور، و حيات مستمرّه مخلَصين، تحقّق انبياء و اولياء به اسماء الهى، انقراض دنيا و ظهور موجودات در قيامت با حالت ربطى خود به خداوند، ظهور توحيد براى مقرّبين و مخلَصين در دنيا و براى همگان در آخرت، تجلّى توحيد و خروج از حجابها در قيامت و مشاهده صحيح و كامل «وجه الله».

احاطه قيامت بر اين عالم، تجسّم أعمال، قيام انسان در پيشگاه خداوند، حتميّت معاد و دفع شبهات وارده بر معاد، اثبات معاد جسمانى عنصرى با هفت مقدّمه فلسفى، حشر تمامى موجودات بر اساس ظرفيّتهاى خود، نامه أعمال و كيفيّت آن، عينيّت نامه عمل با عمل آدمى، ملازمت عمل با نفس، شهادت شاهدان قيامت و مراحل و كيفيّت آن، اثبات شعور براى همه موجودات عالَم و كيفيّت شهادت آنان در قيامت.

معنى صراط و انحصار صراط هر كس به نحوه رفتارش در دنيا، تجسّم صراط مستقيم، مسأله ميزان و حقيقت آن و رابطه‌اش با انسان كامل، علم حضورى خداوند و رابطه‌اش با سريع الحساب بودن حق تعالى، عموميّت سؤال و جواب در قيامت و علّت اختلاف درجات آن.

عموميّت معاد براى تمامى موجودات و هدفمند بودن خلقت، مسأله شفاعت و جايگاه آن، درجات و مراحل و شرائط شفيع و مشفوعٌ له، تلازم شفاعت با فناء فى الله، اصناف شفيعان و شفاعت شوندگان، عدم استلزام شفاعتْ تجرّى و گستاخى بندگان را، و منبر وسيله و لِواى حمد.

حقيقت حوض كوثر و رابطه آن با علم و عمل، معرّفى نهرهاى بهشت، مبحث أعراف و جايگاه آن و درجات مختلف اعراف نشنيان، معرّفى بهشت و دوزخ، دربها و مراتب بهشت، درب‌ها و دركات دوزخ، و شجره طوبى كه همان شجره ولايت است، معرّفى حقيقت جهنّم، و اثبات خُلود در بهشت و دوزخ‌