فنا در عبارت مرحوم حداد

دست از طلب خود بردار! و با خود اين آرزو را به گور ببر كه بتوانى خداوند را ببينى و يا به لقاى او برسى و يا او را طلب كنى! تو خودت را از طلب بيرون بياور و از خواست و طلبت كه تا به حال داشته‌اى صرف نظر كن و خودت را به خدا بسپار؛ بگذار او براى تو بخواهد و او براى تو طلب كند!

در اين صورت ديگر تو به خدا نرسيده‌اى همانطور كه نرسيده بودى و نخواهى رسيد.اما چون از طلب و خواست بيرون شدى و زمامت را به دست او سپردى، و او ترا در معارج و مدارج كمال كه حقيقتش سير إلى اللَـه با فناى مراحل و منازل و آثار نفس و بالأخره اندكاك و فناى تمام هستى و وجودت در هستى و وجود ذات اقدس وى مى‌باشد سير داد؛ خدا خدا را شناخته است، نه تو خدا را!

نویسنده: حضرت علامه آیت الله حسینی طهرانی

منبع: روح مجرد، ص ۱۹۰ تا ص ۱۹۴.

بيانات بلند مرحوم حدّاد

اگر جبرئيل فى المثل نزد تو آيد و بگويد: هر چه مى‌خواهى بخواه! از درجات و مقامات و سيطره بر جنّت و جحيم و خُلَّت حضرت ابراهيم و مقام شفاعت كبراى محمّد صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم و محبّت آن پيامبر عظيم را، تو بگو: من بنده‌ام، بنده خواست ندارد. خداى من براى من هر چه بخواهد آن مطلوب است. من اگر بخواهم به همين مقدار خواست كه مال من است و متعلّق به من است از ساحت عبوديّت خود قدم بيرون نهاده‌ام، و گام در ساحت عِزّ ربوبى نهاده‌ام؛ چرا كه خواست و اختيار اختصاص به او دارد.

وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَـنَ اللَهِ وَ تَعَـلَى عَمَّا يُشْرِكُونَ.^[۱]

«و پروردگار تو آنچه را كه بخواهد مى‌آفريند و اختيار ميكند. براى اين مردم ممكن‌الوجود اختيار و انتخابى نيست. منزّه و عالى مرتبه است خداوند از شركى كه به او مى‌آورند.»

حتّى نگو: من خدا را مى‌خواهم! تو چه كسى هستى كه خدا را بخواهى؟! تو نتوانسته‌اى و نخواهى توانست او را بخواهى و طلب كنى! او لامحدود و تو محدودى! و طلب تو كه با نفس تو و ناشى از نفس توست محدود است، و هرگز با آن، خداوند را كه لايتناهى است نمى‌توانى بخواهى و طلب كنى! چرا كه آن خداى مطلوب تو در چارچوب طلب توست، و محدود و مقيّد به خواست توست، و وارد در ظرف نفس توست به علّت طلب تو. بنابراين آن خدا، خدانيست. آن، خداى متصوَّر و متخيَّل و متوهَّمِ به صورت و وَهم و خيال توست. و در حقيقت، نفس توست كه آنرا خداى پنداشته‌اى!

بناءً عليهذا دست از طلب خود بردار! و با خود اين آرزو را به گور ببر كه بتوانى خداوند را ببينى و يا به لقاى او برسى و يا او را طلب كنى! تو خودت را از طلب بيرون بياور و از خواست و طلبت كه تا به حال داشته‌اى صرف نظر كن و خودت را به خدا بسپار؛ بگذار او براى تو بخواهد و او براى تو طلب كند!

در اين صورت ديگر تو به خدا نرسيده‌اى همانطور كه نرسيده بودى و نخواهى رسيد.

اما چون از طلب و خواست بيرون شدى و زمامت را به دست او سپردى، و او ترا در معارج و مدارج كمال كه حقيقتش سير إلى اللَـه با فناى مراحل و منازل و آثار نفس و بالأخره اندكاك و فناى تمام هستى و وجودت در هستى و وجود ذات اقدس وى مى‌باشد سير داد؛ خدا خدا را شناخته است، نه تو خدا را!

وصول ممكن به واجب محال است

وصولِ ممكن به واجب محال است. در آنجا دو چيز بودن محال است. ممكن و واجب و وصول همه اينها ضمّ و ضميمه است كه مستلزم تركيب ذات اقدسش بوده و بالأخره سر از حدوث وى در مى‌آورد و اين منافات با قِدَم او دارد.

اما فناى مطلق و اندكاك عبد در ذات او، و ازبين‌رفتن و نيست‌شدن او در جلال و جمال او، اين چه اشكالى دارد؟! ولى بايد دانست كه: در آن ذات بَحت و صِرف و غيرمتناهى، بنده‌اى نمى‌تواند برود گرچه فانى شود؛ چرا كه عنوان بنده و عنوان فناى بنده را هم ذات وى نمى‌پذيرد. در آنجا غير ذات چيزى نيست، نه بنده است و نه فناى او. آنجا ذات است، و ذات، ذات است. آنجا خداست، و خدا خداست.

كانَ اللَهُ وَ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ شى‌ءٌ وَ الأَن كَمَا كَانَ.

«خداوند بود و با او چيزى نبود، و اينك هم خداوند به همانطور كه بوده است مى‌باشد.»

همه بايد بدانند كه مراد از لفظ وصول و لقاء و عرفان ذات أحدى، يك نحو معانى‌اى نيست كه مستلزم دوئيّت و بينونت باشد. مراد از معرفت و مشاهده و لقاء و أمثالها، همگى اندكاك و مقام فناى مطلق است؛ به سبب آنكه خداست فقط كه به خود معرفت دارد و معرفت غير او به او مستحيل است.

افرادى كه به فناى مطلق نرسيده‌اند او را نشناخته‌اند؛ چرا كه محدود، غير محدود را نمى‌شناسد. و افرادى كه به فناى مطلق رسيده‌اند، وجودى ندارند تا او را بشناسند، وجود، يك وجود بيش نيست و آن وجود حقّ است جَلّ و عَلا. اوست كه خودش را مى‌شناسد.

او اولاً خود را شناخته بود و اينك هم خود را مى‌شناسد؛ و الأَن كَمَا كَانَ.

نهايت سير هر موجودى، فناى در موجود برتر و بالاتر از خود است؛ يعنى فناى هر ظهورى در مُظهِر خود و هر معلولى در علّت خود. و نهايت سير انسان كامل كه همه قوا و استعدادهاى خود را به فعليّت رسانيده است، فناى در ذات أحديّت است و فناى در ذات اللَـه است و فناى در هُوَ است، و فناى در ما لا اسْمَ لَهُ و لا رَسْمَ لَهُ مى‌باشد.

اينست غايت سير هر موجودى و غايت سير متصوَّر در انسان كامل و غايت سير أنبياء و مرسلين و أئمّه طيّبين صلوات‌اللـه‌وسلامه‌عليهم‌أجمعين، و منظور و مراد صحيح از معرفت و نتيجه سلوك و سير به سوى مقام مقدّس او جلّ‌شأنه، و سير عملى عرفانى، و بحثهاى علمى عرفاءِ باللَـه عَلَتْ أسمآؤُهُم؛ نه چيز ديگر.

پانویس