علامه طهرانی و بیان اشعاری در وصف سید هاشم

نویسنده: علامه آیت الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی

منبع: روح مجرد صفحه ۶۸۷ تا ۶۸۸

شعری از سعدی

اى برتر از خيال و قياس و گمان و وَهم		و ز هر چه گفته‌اند و شنيديم و خوانده‌ايم‌
مجلس تمام گشت و به آخر رسيد عمر		ما همچنان در اوّل وصف تو مانده‌ايم [۱]

نگوئيد اين بيت را شيخ سعدى درباره خدا بكار برده است؛ چگونه من آنرا درباره حدّاد بكار مى‌برم؟! مگر حدّاد خداست؟ وَ الْعيَاذُ بِاللَه. حدّاد عبد خداست. بنده خداست.

ما نتوانستيم حقيقت عبوديّت و فناى حدّاد را در ذات خدا دريابيم. ما حدّادِ در مقام عبوديّت و واقعيّت عبوديّت را نشناختيم و نتوانستيم در اين رساله هم معرّفى كنيم.

خطبه أمير المؤمنين عليه السّلام به روايت مسعودى درباره قدرت اولياء الله‌

و ناچار در خاتمه بايد توسّل پيدا كنيم به خطبه أمير المؤمنين عليه السّلام كه در انتقال حضرت رسول أكرم صلّى الله عليه و آله از حضرت آدم نَسلًا بَعدَ نَسلٍ تا وقتيكه متولّد شده‌اند، ايراد فرموده‌اند؛ و در ضمن اين خطبه به خداوند عرضه ميدارد:

سُبْحَانَكَ! أَىُّ عَيْنٍ تَقُومُ نُصْبَ بَهَآءِ نُورِكَ، وَ تَرْقَى إلَى نُورِ ضِيَآءِ قُدْرَتِكَ؟! وَ أَىُّ فَهْمٍ يَفْهَمُ مَادُونَ ذَلِكَ إلَّا أَبْصَارٌ كَشَفْتَ عَنْهَا الاغْطِيَةَ، وَ هَتَكْتَ عَنْهَا الْحُجُبَ الْعَمِيَّةَ!

فَرَقَتْ أَرْوَاحُهَا إلَى أَطْرَافِ أَجْنِحَةِ الارْوَاحِ فَنَاجَوْكَ فِى أَرْكَانِكَ، وَ وَلَجُوا بَيْنَ أَنْوَارِ بَهَآئِكَ، وَ نَظَرُوا مِنْ مُرْتَقَى التُّرْبَةِ إلَى مُسْتَوَى كِبْرِيَآئِكَ.

فَسَمَّاهُمْ أَهْلُ الْمَلَكُوتِ زُوَّارًا، وَ دَعَاهُمْ أَهْلُ الْجَبَرُوتِ عُمَّارًا؟!- الخ.

«پاك و پاكيزه و مقدّس و منزّه ميباشى تو بار پروردگارا! كدام چشمى است كه بتواند بايستد و پايدار باشد در مقابل بهاء و حسن و ظرافت نور تو، و بالا برود به سوى تابش إشراق قدرت تو؟! و كدام فهمى است كه بفهمد جلوتر از آنرا؟! مگر چشمهائى كه تو از روى آنها پرده برانداختى، و از آنها حجابهاى جهالت و غوايت و كبر و ضلالت را پاره نمودى!

بنابراين، بالا رفت جانهايشان به سوى بالها و جناحهاى ارواح قُدس. پس تكلّم كردند با تو در پنهانى، و مناجات كردند در اركان و اسماء كلّيّه ات (كه بدانها عوالم را ايجاد فرمودى) و داخل شدند در ميان انوار بهاء جمال و جلالت، و نگريستند از نردبان خاك و محلّ ارتقاء تربت پاك به سوى مكان گسترده (بام) كبرياى تو.

پس آنان را اهل ملكوتت زائران و به لقاء پيوستگان ناميدند، و اهل جبروتت مقيمان و ساكنان حضرتت خواندند.»

در اين خطبه رشيق المضمون و دقيق المحتوى مى‌بينيم كه حضرت، حقيقت مقام عرفان به ذات احديّت خدا را بواسطه رفع حُجُب، براى طبقه خاصّى از اولياى مقرّبين و مُخْلَصين خدا متحقّق ميداند. و خداوند گروه مخصوصى از زمره عباد صالحين خود را به حقيقت معرفت خود ميرساند، تا از حضيض عالم ناسوت و فراز خاك نظر به مقام كبريائيّت حقّ نمايند و چشمشان و فهمشان تاب و توان پايدارى و استقامت در برابر تجلّى انوار بهاء حضرت او را داشته باشد، و بدان مقام و برتر از آن دست يابند و به مقام روح القُدُس واصل گردند، و در سرّ عالم كون و مكان با خداوند همچون كليم تكلّم كنند، و در ميان أشعّه درخشان نور ذات كه از جمال و جلال وى منشعب ميگردد قائم و پابرجا بوده، وجودشان قبل از وصول بدين ذروه عاليه مضمحلّ و نابود نشود، بلكه تا سرحدّ فناء در خود ذات اقدس حقّ تعالى پيش بروند، و پس از فناء در آن وجود بَحت و بسيط و لَم يَزَلى وَ لا يَزالى به بقاء حقّ متحقّق و إلَى الأبَد در بهشتهاى خلد فَناء و بَقاء مخلّد و جاويدان گردند.

خلاصه و محصّل گفتار در عظمت معنوى و روحى حاج سيّد هاشم‌

منبع: روح مجرد صفحه ۶۸۹ تا ۶۹۳

حقير فقير در نشان دادن و معرّفى حاج سيّد هاشم روحى فداه جالب‌تر و زيباتر از اين خطبه نيافتم، فلهذا در پايان نامه به عنوان خِتمُهُ مِسْكٌ تقديم روح مقدّس آن عرش مكان و علّيّين مقام نمودم‌

اشاهِدُ مَعْنَى حُسْنِكُمْ فَيَلَذُّ لى		خُضوعى لَدَيْكُمْ فى الْهَوَى وَ تَذَلُّلى (۱)
وَ أشْتاقُ لِلْمَغْنَى الَّذى أنْتُمُ بِهِ		وَ لَوْلا كُمُ ما شاقَنى ذِكْرُ مَنْزِلِ (۲)
فَلِلّهِ كَمْ مِنْ لَيْلَةٍ قَدْ قَطَعْتُها		بِلَذَّةِ عَيْشٍ وَ الرَّقيبُ بِمَعْزِلِ (۳)
وَ نَقْلى مُدامى وَ الْحَبيبُ مُنادِمى		وَ أقْداحُ أفْواحِ الْمَحَبَّةِ تَنْجَلى (۴)
وَ نِلْتُ مُرادى فَوْقَ ما كُنْتُ راجيًا		فَوا طَرَبا لَوْ تَمَّ هَذا وَ دامَ لى (۵)
لَحانى عَذولى لَيْسَ يَعْرِفُ ما الْهَوَى		وَ أيْنَ الشَّجىُّ الْمُسْتَهامُ مِنَ الْخَلى (۶)
فَدَعْنى وَ مَنْ أهْوَى فَقَدْ ماتَ حَاسِدى		وَ غابَ رَقيبى عِنْدَ قُرْبِ مُواصِلى (۷) [۲]

۱- من مشاهده معنى و واقعيّت حُسن شما را ميكنم، و بنابراين خضوع من و تذلّل من در راه عشق و محبّت شما براى من لذّت بخش ميگردد.

۲- و من اشتياق آمدن به منزلى را دارم كه شما در آن مى‌باشيد، و اگر شما نبوديد ذكر منزل و مسكنى ابداً مرا به اشتياق و هيجان در نمى‌آورد.

۳- پس شكر و سپاس از آن خداوند است كه چه بسيار از شبها را با لذّت عشق و كاميابى تمام به پايان رسانيدم در حاليكه رقيب و حسود معارضِ با كار من از لذّت بر كنار بود و خبرى نداشت، و براى وى در اين مقام جائى نبود.

۴- و غذاى بعد از شراب من هم باز شراب بود (شرابهاى پياپى). و محبوب من، نديم و انيس من بود. و پيوسته قدحهاى نشاط آفرين و مسرّت بخش محبّت ظاهر مى‌شد و خود را نشان ميداد.

۵- و من بيش از آنكه منظور نظرم بود به مراد خودم نائل آمدم. پس چقدر طرب انگيز است اگر اين كار تمام شود و براى من ادامه پيدا كند.

۶- مرا ملامت كننده من سرزنش ميكند؛ آنكه اصولًا معنى عشق و محبّت را نفهميده است. كجا ميتوان حال عاشق حزين و سرگشته و ديوانه را با حال آدم فارغ البال و بدون غم و غصّه قياس نمود؟!

۷- بنابراين خواهش ميكنم كه اينك مرا با آنكه دعوى عشق او را دارم واگذارى؛ چرا كه حسود مُرد و رقيب پنهان شد در قرب و نزديكى وصال من. (و در اين حال بحمد الله و مَنِّه نه حسد حاسدان و سخن سخن چينان مزاحم ما مى‌شود، و نه تفتيش مفتّشان و مراقبت رقيبان‌

***

اى قصّه بهشت ز كويت حكايتى		شرح جمال حور ز رويت روايتى‌
أنفاس عيسى از لب لعلت لطيفه‌اى		آب خِضِر ز نوش لبانت كنايتى‌
كِىْ عِطرساى مجلس روحانيان شدى		گل را اگر نه بوى تو كردى رعايتى‌
هر پاره از دل من و از غصّه قصّه‌اى		هر سطرى از خصال تو وز رحمت آيتى‌
در آرزوى خاك درِ يار سوختم		ياد آور اى صبا كه نكردى حمايتى‌
اى دل به هرزه دانش و عمرت به باد		رفت صد مايه داشتىّ و نكردى كفايتى‌
بوى دل كباب من آفاق را گرفت		اين آتش درون بكند هم سرايتى‌
در آتش ار خيال رخش دست ميدهد		ساقى بيا كه نيست ز دوزخ شكايتى‌
دانى مراد حافظ ازين درد و غصّه چيست		از تو كرشمه‌اىّ و ز خسرو عنايتى [۳]

***

حَديثُهُ أوْ حَديثٌ عَنْهُ يُطْرِبُنى		هَذا إذا غابَ أوْ هَذا إذا حَضَرا
كِلاهُما حَسَنٌ عِنْدى اسَرُّ بِهِ		لَكِنَّ أحْلاهُما ما وافَقَ النَّظَرا [۴]

«گفتار خود او و از او سخن گفتن، هر دو براى من بهجت آور است؛ اين در صورتى است كه او غائب باشد، و آن در صورتيكه حاضر باشد.

هر دو تاى از آنها در نزد من نيكوست و بدانها مسرور مى‌شوم، وليكن شيرين‌ترين آن دو گفتارى است كه با ديدارش موافق باشد».

چراغ روى ترا شمع گشت پروانه		مرا ز خال تو با حال خويش پروا نه‌
به بوى زلف تو گر جان به باد رفت چه شد		هزار جان گرامى فداى جانانه‌
خرد كه قيد مجانين عشق ميفرمود		به بوى سنبل زلف تو گشت ديوانه‌
به مژده جان به صبا داد شمع در نفسى		ز شمع روى تواش چون رسيد پروانه‌
مرا به دور لب دوست هست پيمانى		كه بر زبان نبرم جز حديث پيمانه‌
بر آتش رخ زيباى او به جاى سپند		به غير خال سياهش كه ديد به دانه‌
حديث مدرسه و خانقه مگوى كه باز		فتاده در سر حافظ هواى ميخانه [۵]

ابيات ابن فارض مصرىّ مناسب با رحلت حاج سيّد هاشم حدّاد، و ترجمه ابيات‌

منبع: روح مجرد صفحه ۶۶۳ تا ۶۷۱

قَلْبى يُحَدِّثُنى بِأنَّكَ مُتْلِفى		روحى فِداكَ عَرَفْتَ أمْ لَمْ تَعْرِفِ (۱)
لَمْ أقْضِ حَقَّ هَواكَ إنْ كُنْتُ الَّذى		لَمْ أقْضِ فيهِ أسًى وَ مِثْلى مَنْ يَفى (۲)
ما لى سِوَى روحى وَ باذِلُ نَفْسِهِ		فى حُبِّ مَنْ يَهْواهُ لَيْسَ بِمُسْرِفِ (۳)
فَلَئِنْ رَضيتَ بِها فَقَدْ أسْعَفْتَنى		يا خَيْبَةَ الْمَسْعَى إذا لَمْ تُسْعِفِ (۴)
يا مَانِعى طيبَ الْمَنامِ وَ مانِحى		ثَوْبَ السَّقامِ بِهِ وَ وَجْدِى الْمُتْلِفِ (۵)
عَطْفًا عَلَى رَمَقى وَ ما أبْقَيْتَ لى		مِنْ جِسْمىَ الْمُضْنَى وَ قَلْبِى الْمُدْنَفِ (۶)
فَالْوَجْدُ باقٍ وَ الْوِصالُ مُماطِلى		وَ الصَّبْرُ فانٍ وَ اللِقآءُ مُسَوِّفى (۷)
لَمْ أخْلُ مِنْ حَسَدٍ عَلَيْكَ فَلا تُضِعْ		سَهَرى بِتَشْنيعِ الْخَيالِ الْمُرْجِفِ (۸)
وَ اسْأَلْ نُجومَ اللَيْلِ: هَلْ زارَ الْكَرَى		جَفْنى، وَ كَيْفَ يَزورُ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ (۹)
لا غَرْوَ إنْ شَحَّتْ بِغُمْضِ جُفونِها		عَيْنى وَ سَحَّتْ بِالدُّموعِ الذُّرَّفِ (۱۰)

ابن فارض بر اساس همين مفاد و معنى مطلب را إدامه ميدهد تا ميرسد به اينجا كه ميگويد:

يا أهْلَ وُدّى! أنْتُمُ أمَلى وَ مَنْ		ناداكُمُ يا أهْلَ وُدّى قَدْ كُفى (۱۱)
عودوا لِما كُنْتُمْ عَلَيْهِ مِنَ الْوَفا		كَرَمًا فَإنّى ذَلِكَ الْخِلُّ الْوَفِى (۱۲)
وَ حَياتِكُمْ وَ حَياتِكُمْ قَسَمًا وَ فى		عُمْرى بِغَيْرِ حَياتِكُمْ لَمْ أحْلِفِ (۱۳)
لَوْ أنَّ روحى فى يَدى وَ وَهَبْتُها		لِمُبَشِّرى بِقُدومِكُمْ لَمْ انْصِفِ (۱۴)
لا تَحْسَبونى فِى الْهَوَى مُتَصَنِّعًا		كَلَفِى بِكُمْ خُلُقٌ بِغَيْرِ تَكَلُّفِ (۱۵)
أخْفَيْتُ حُبَّكُمُ فَأخْفانى أسًى		حَتَّى لَعَمْرى كِدْتُ عَنّى أخْتَفى (۱۶)
وَ كَتَمْتُهُ عَنّى فَلَوْ أبْدَيْتُهُ		لَوَجَدْتُهُ أخْفَى مِنَ اللُطْفِ الْخَفى (۱۷)

تا ميرسد به اينجا كه ميگويد:

غَلَبَ الْهَوَى فَأَطَعْتُ أمْرَ صَبابَتى		مِنْ حَيْثُ فيهِ عَصَيْتُ نَهْىَ مُعَنِّفى (۱۸)
منّى لَهُ ذُلُّ الْخُضوعِ، وَ مِنْهُ لى		عِزُّ الْمَنوعِ، وَ قُوَّةُ الْمُسْتَضْعِفِ (۱۹)
ألِفَ الصُّدودَ، وَ لى فُوادٌ لَمْ يَزَلْ		مُذْ كُنْتُ غَيْرَ وِدادِهِ لَمْ يَأْلَفِ (۲۰)
يا ما امَيْلِحَ كُلَّ ما يَرْضَى بِهِ		وَ رُضابُهُ يا ما احَيْلاهُ بِفى (۲۱)
لَوْ أسْمَعوا يَعْقوبَ ذِكْرَ مَلاحَةٍ		فى وَجْهِهِ نَسِىَ الْجَمالَ الْيوسُفى (۲۲)
أوْ لَوْ رَءَاهُ عآئِدًا أيّوبُ فى		سِنَةِ الْكَرَى قِدْمًا مِنَ الْبَلْوَى شُفى (۲۳)
كُلُّ الْبُدورِ إذا تَجَلَّى مُقْبِلًا		تَصْبو إلَيْهِ وَ كُلُّ قَدٍّ أهْيَفِ (۲۴)
إنْ قُلْتُ: عِنْدى فيكَ كُلُّ صَبابَةٍ		قالَ: الْمَلاحَةُ لى، وَ كُلُّ الْحُسْنِ فى (۲۵)
كَمَلَتْ مَحاسِنُهُ، فَلَوْ أهْدَى السَّنا		لِلْبَدْرِ عِنْدَ تَمامِهِ لَمْ يُخْسَفِ (۲۶)
وَ عَلَى تَفَنُّنِ واصِفيهِ بِحُسْنِهِ		يَفْنَى الزَّمانُ وَ فيهِ ما لَمْ يوصَفِ (۲۷)
وَ لَقَدْ صَرَفْتُ لِحُبِّهِ كُلّى عَلَى		يَدِ حُسْنِهِ فَحَمِدْتُ حُسْنَ تَصَرُّفى (۲۸)

تا ميرسد به اينجا كه خاتمه اين غزل است‌:

يا اخْتَ سَعْدٍ مِنْ حَبيبى		جِئْتِنى بِرِسالَةٍ أدَّيْتِها بِتَلَطُّفِ (۲۹)
فَسَمِعْتُ ما لَمْ تَسْمَعى، وَ نَظَرْتُ ما		لَمْ تَنْظُرى، وَ عَرَفْتُ ما لَمْ تَعْرِفى (۳۰)
إنْ زارَ يَوْمًا يا حَشاىَ تَقَطَّعى		كَلَفًا بِهِ، أوْ سارَ يا عَيْنُ اذْرِفى (۳۱)
ما لِلنَّوَى ذَنْبٌ وَ مَنْ أهْوَى مَعى		إنْ غابَ عَنْ إنْسانِ عَيْنى فَهْوَ فى (۳۲) [۶]

۱- دل من با من ميگويد كه تو تلف كننده من هستى! روحم به فدايت، بفهمى يا نفهمى؟!

۲- من حقّ عشق و هواى تو را وفا نكرده‌ام اگر از شدّت حزن و تأسّف نمرده باشم؛ در حاليكه من از زمره وفا كنندگان ميباشم‌

۳- من به جز روحم چيزى ندارم كه فدا نمايم؛ و كسيكه جان خود را در راه محبوبش بذل و ايثار كند، اسراف ننموده است.

۴- بنابراين اگر به فدا شدن روحم راضى شدى حقّاً حاجت مرا برآورده‌اى؛ و اى واى بر خسران و زيانِ سعى و كوشش من اگر حاجتم را برنياورى!

۵- اى آنكه بواسطه وجودت، خواب آرام و خوش را از من ربودى و لباس مرض و عشق جانگداز مهلك به من دادى!

۶- بر اين رمق و بقيّه حيات باقيمانده، و بر آنچه را كه براى من از جسم مريضم و از قلب بسيار بيمارم بجاى گذارده‌اى، تلطّفى كن و نظرى نما!

۷- زيرا كه عشق سوزان من باقى است و در وصال كوتاهى ميكنى، و صبر و تحمّل من فانى شده است و در لقاء به تأخير حواله ميدهى!

۸- من در وجودم و توجّهم به تو هنوز از حسد حاسدان (خيال و خاطره كه مزاحم حضور صرف هستند) فارغ نشده‌ام؛ بنابراين تقاضا دارم بيدارى شبهاى مرا به افكار ساختگى و مُختلَق و درهم بافته‌ام، و قوّه خيال و پندار دروغ ساز و جعل كننده مطالب مشوّشم ضايع مگردانى!

۹- تو از ستارگان شب بپرس كه آيا خواب به سراغ پلكهاى چشمانم آمده است؟! و چگونه پلكهايم خواب را ببيند در حاليكه اصلًا خواب را تا كنون نشناخته است؟!

۱۰- آرى! عجب نيست در آنكه پلكهاى چشمانم به بستن بخل ورزد و مژه بر هم نتواند بزند، و در آنكه چشمانم با اشكهاى فراوان ريزش نمايد.

تا ميرسد به اينجا كه ميگويد:

۱۱- اى ياران با مودّت و صميم من! شما هستيد آرزوى من! و اى ياران مودّت و محبّت من! كسيكه شما را ندا كند و بخواند، حاجتش برآورده است.

۱۲- از روى بزرگوارى و كرامت به همان عادت ديرينه سابق خود از وفا و محبّت بازگشت كنيد، چرا كه من همان دوست باوفاى شما ميباشم.

۱۳- سوگند به حيات شما، سوگند به حيات شما! و من در تمام دوران مدّت عمرم به غير از حيات شما سوگند ياد نكرده‌ام؛

۱۴- كه اگر فرضاً جان من در كف دست من بود و من آنرا به مژدگانى به بشارت دهنده مقدم شما تقديم ميداشتم، انصاف ننموده بودم!

۱۵- شما چنين مپنداريد كه من به تصنّع و ساختگى در عشق شما دست مى‌آزم! تعلّق حبّ و عشق من به شما اخلاق واقعى من است بدون تكلّف و امر غير واقعى و ساختگى.

۱۶- من محبّت به شما را از خَلق پنهان داشتم؛ و بقدرى تأسّف و حزن بر اين إخفاء، مرا از ميان برد و پنهان كرد كه به جان خودم سوگند كه حتّى نزديك بود از خودم هم پنهان شوم.

۱۷- و من آن محبّت را از خودم هم كتمان نمودم؛ كه هر آينه آنرا اگر ظاهر كرده بودم، بقدرى آنرا لطيف و دقيق مى‌يافتم كه از لطف خفىّ هم خفى‌تر و مختفى‌تر بود.

تا ميرسد به اينجا كه ميگويد:

۱۸- عشق و هواى شما بر من غلبه نمود؛ و من در اين جهت از امر و روش عشق پيروى كردم، بطوريكه در آن از نهى سرزنش كنندگان و تشنيع و تعنيف كنندگان سرباز زدم و اطاعت آنرا ننمودم.

۱۹- آنچه از من درباره او سر ميزند ذلّت خضوع و تمكين است؛ و آنچه از او درباره من سر ميزند عزّت مَنيع و قدرت خرد كننده و ضعيف سازنده است.

۲۰- او پيوسته با من با راه خشونت و مَنع و طَرد، الفت دارد؛ ولى من‌ دلى دارم كه از زمانيكه به وجود آمده‌ام غير از محبّت و مودّت و نرمى با او، الفت به چيز دگرى ندارد.

۲۱- اى كسيكه چه بسيار مليح است تمام چيزهائى كه از آن اوست و آنها را پسنديده و اختيار نموده است، و چه بسيار شيرين است آب دهان او به دهان من!

۲۲- اگر مقدار ملاحت و زيبائى‌اى را كه در سيما و چهره اوست به يعقوب پيامبر مى‌فهماندند و به گوش وى ميرساندند، او جمال فرزندش يوسف را فراموش ميكرد و ديگر به خاطرش نمى‌آورد.

۲۳- يا اگر أيّوب پيامبر كه در قديم الايّام مريض بود، او به عيادتش ميرفت و آن جمال را در پينكى و چُرت خواب خود مشاهده مى‌نمود، از آن مرض و بيمارى سخت شفا مى‌يافت.

۲۴- چون تجلّى كند و ظهور نمايد و به سمت عالم خلق و كائنات روى بياورد، تمام ماههاى شب چهاردهم و تمام قامت‌هاى زيبا و رشيق و معتدل، به سوى او از عشق و دلدادگى گرايش پيدا كرده و روى مى‌آورند.

۲۵- اگر من به او بگويم: در من راجع به تو تمام درجات دلبستگى و دلدادگى و شوق و وُدِّ متّصل كننده و انسان را در وجود خويش درباخته، موجود است، او در پاسخم ميگويد: اين به جهت آنستكه ملاحت اختصاص به من دارد، و تمام درجات و مراتب حسن و زيبائى در من موجود است.

۲۶- زيبائيها و محاسن او كامل است. بنابراين اگر براى ماه شب چهارده كه دائره‌اش اكمل و نورش اتمّ است، از خود نور و ضيائى را بطور هديه بفرستد، ديگر خسوف و گرفتگى عارض آن ماه نخواهد شد.

۲۷- و اگر وصف كنندگان و ستايشگران با وجود اشكال مختلف و انواع‌ بى شمارشان، در دورانهاى دهر طويل و زمان بى انتها بخواهند او را وصف كنند و ستايش نمايند، دهر و روزگار به پايان ميرسد و تمام مى‌شود در حاليكه هنوز مقدارى از محاسن و زيبائى‌هاى او را نتوانسته‌اند وصف بنمايند.

۲۸- من بر دست حسن آفرين و نيكى ساز او تمام وجودم را در محبّت او صرف كردم؛ و اين صرف و بذل را نيكو انگاشتم.

تا ميرسد به آخر ابيات از اين غزل زيبا كه ميگويد:

۲۹- اى خواهر سَعْد! (زنى از طائفه بنى سعد كه به عنوان لطافت شعر كنايةً او را مخاطب قرار داده و گفتگو مى‌كنند) تو از ناحيه محبوب من، رسالتى را آوردى و به تلطّف و مهربانى آنرا تأديه نمودى!

۳۰- امّا من از وى شنيدم چيزهائى را كه تو نشنيده‌اى، و نگاه كردم چيزهائى را كه تو نگاه نكرده‌اى، و دانستم چيزهائى را كه تو ندانسته‌اى!

۳۱- اگر روزى او بر من نظر كند، پس اى أحشا و اعضاى من! شما از شدّت تعلّق و دلبستگى به او پاره پاره شويد؛ و يا اگر بر من بگذرد و عبور نمايد، پس اى چشمان من! تا توان داريد اشك فراوان بريزيد.

۳۲- در صورتيكه آنكه را كه من هواى او را دارم با من است، دورى و بعد از او گناهى ندارد. اگر او از مردمك چشم من غائب و پنهان باشد، در درون وجود من جاى دارد.

غزلهايى ازخواجه حافظ شيرازى مناسب حال‌

سينه‌ام ز آتش دل در غم جانانه بسوخت		آتشى بود درين خانه كه كاشانه بسوخت‌
تنم از واسطه دورى دلبر بگداخت		جانم از آتش مهر رخ جانانه بسوخت‌
سوز دل بين كه ز بس آتش و اشكم دل شمع		دوش بر من ز سر مهر چو پروانه بسوخت‌
ماجرا كم كن و بازآ كه مرا مردم چشم		خرقه از سر بدر آورد و بشكرانه بسوخت‌
هر كه زنجير سر زلف گره گير تو ديد		دل سودا زده‌اش بر من ديوانه بسوخت‌
آشنائى نه غريبست كه دلسوز منست		چون من از خويش برفتم دل بيگانه بسوخت‌
خرقه زهد مرا آب خرابات ببرد		خانه عقل مرا آتش خمخانه بسوخت‌
چون پياله دلم از توبه كه كردم بشكست		همچو لاله جگرم بى مى و پيمانه بسوخت‌
ترك افسانه بگو حافظ و مِى نوش دمى		كه نخفتم به شب و شمع به افسانه بسوخت [۷]

اشعار ابن فارض شرح حال حقير با حاج سيّد هاشم حدّاد

منبع: روح مجرد صفحه ۶۵۳ تا ۶۶۰

أدِرْ ذِكْرَ مَنْ أهْوَى وَ لَوْ بِمَلامِ		فَإنَّ أحاديثَ الْحَبيبِ مُدامى (۱)
لِيَشْهَدَ سَمْعى مَنْ احِبُّ وَ إنْ نَأَى		بِطَيْفِ مَلامٍ لا بِطَيْفِ مَنامِ (۲)
فَلى ذِكْرُها يَحْلو عَلَى كُلِّ صيغَةٍ		وَ إنْ مَزَجوهُ عُذَّلى بِخِصامِ (۳)
كَأنَّ عَذولى بِالْوِصالِ مُبَشِّرى		وَ إنْ كُنْتُ لَمْ أطْمَعْ بِرَدِّ سَلامِ (۴)
بِروحِىَ مَنْ أتْلَفْتُ روحى بِحُبِّها		فَحانَ حِمامى قَبْلَ يَوْمِ حِمامى (۵)
وَ مِنْ أجْلِها طابَ افْتِضاحى		وَ لَذَّ لِى اطِّراحى وَ ذُلّى بَعْدَ عِزِّ مَقامى (۶)
وَ فيها حَلا لى بَعْدَ نُسْكى تَهَتُّكى		وَ خَلْعُ عِذارى [۸] وَ ارْتِكابُ أثامى (۷)
اصَلّى فَأشْدو حينَ أتْلو بِذِكْرِها		وَ أطْرَبُ فى الْمِحْرابِ وَ هْىَ إمامى (۸)
وَ بِالْحَجِّ إنْ أحْرَمْتُ لَبَّيْتُ بِاسْمِها		وَ عَنْها أرَى الإمْساكَ فِطْرَ صيامى (۹)
وَ شَأْنى بِشَأْنى مُعْرِبٌ، وَ بِما جَرَى		جَرَى، وَ انْتِحابى مُعْرِبٌ بِهُيامى (۱۰)
أروحُ بِقَلْبٍ بِالصَّبابَةِ هآئمٍ		وَ أغْدو بِطَرْفٍ بِالْكَابَةِ هامِ (۱۱)
فَقَلْبى وَ طَرْفى ذا بِمَعْنَى جَمالِها مُعَنًّى		وَ ذا مُغْرًى بِلينِ قَوامِ (۱۲)
وَ نَوْمِىَ مَفْقودٌ، وَ صُبْحى لَكَ الْبَقا		وَ سُهْدِىَ مَوْجودٌ وَ شَوْقىَ نامِ (۱۳)
وَ عَقْدى وَ عَهْدى لَمْ يُحَلَّ وَ لَمْ يَحُلْ		وَ وَجْدِىَ وَجْدى وَ الْغَرامُ غَرامى (۱۴)
يَشِفُّ عَنِ الاسْرارِ جِسْمى مِنَ الضَّنَى فَيَغْد		و بِها مَعْنًى نُحولُ عِظامى (۱۵)
طَريحُ جَوَى حُبٍّ جَريحُ جَوانِحٍ		قَريحُ جُفونٍ بِالدَّوامِ دَوامى (۱۶)
. صَريحُ هَوًى جارَيْتُ مِنْ لُطْفِىَ الْهَوا		سُحَيْرًا فَأنْفاسُ النَّسيمِ لِمامى (۱۷)
صَحيحٌ عَليلٌ فَاطْلُبونى مِنَ الصَّبا		فَفيها كَما شآءَ النُّحولُ مُقامى (۱۸)
خَفيتُ ضَنًى حَتَّى خَفيتُ عَنِ الضَّنَى		وَ عَنْ بُرْءِ أسْقامى وَ بَرْدِ اوامى (۱۹)
وَ لَمْ يُبْقِ مِنّى الْحُبُّ غَيْرَ كَابَةٍ		وَ حُزْنٍ وَ تَبْريحٍ وَ فَرْطِ سَقامِ (۲۰)
وَ لَمْ أدْرِ مَنْ يَدْرى مَكانى سِوَى الْهَوَى		وَ كِتْمانَ أسْرارى وَ رَعْىَ ذِمامى (۲۱)
فَأمّا غَرامى وَ اصْطِبارى وَ سَلْوَتى		فَلَمْ يَبْقَ لى مِنْهُنَّ غَيْرُ أسامى (۲۲)
لِيَنْجُ خَلىٌّ مِنْ هَواىَ بِنَفْسِهِ		سَليمًا وَ يا نَفْسُ اذْهَبى بِسَلامِ (۲۳)
وَ قالَ: اسْلُ عَنْها لائِمى وَ هْوَ مُغْرَمٌ		بِلَوْمىَ فيها، قُلْتُ: فَاسْلُ مَلامى (۲۴)
بِمَنْ أهْتَدى فى الْحُبِّ لَوْ رُمْتُ سَلْوَةً		وَ بى يَقْتَدِى فِى الْحُبِّ كُلُّ إمامِ (۲۵)
وَ فى كُلِّ عُضْوٍ فِىَّ كُلُّ صَبابَةٍ		إلَيْها وَ شَوْقٍ جاذِبٍ بِزِمامى (۲۶)
تَثَنَّتْ فَخِلْنا كُلَّ عِطْفٍ تَهُزُّهُ		قَضيبَ نَقًا يَعْلوهُ بَدْرُ تَمامِ (۲۷)
وَ لى كُلُّ عُضْوٍ فيهِ كُلُّ حَشًى بِها		إذا ما رَنَتْ وَقْعٌ لِكُلِّ سِهامِ (۲۸)
وَ لَوْ بَسَطَتْ جِسْمى رَأَتْ كُلَّ		جَوْهَرٍ بِهِ كُلُّ قَلْبٍ فيهِ كُلُّ غَرامِ (۲۹)
وَ فى وَصْلِها عامٌ لَدَىَّ كَلَحْظَةٍ		وَ ساعَةُ هِجْرانٍ عَلَىَّ كَعامِ (۳۰)
وَ لَمّا تَلاقَيْنا عِشآءً وَ ضَمَّنا		سَوآءُ سَبيلَىْ دارِها وَ خيامى (۳۱)
وَ مِلْنا كَذا شَيْئًا عَنِ الْحَىِّ حَيْثُ لا		رَقيبٌ وَ لا واشٍ بِزورِ كَلامِ (۳۲)
فَرَشْتُ لَها خَدّى وِطآءً عَلَى الثَّرَى		فَقالَتْ: لَكَ الْبُشْرَى بِلَثْمِ لِثامى (۳۳)
فَما سَمَحَتْ نَفْسى بِذَلِكَ غَيْرَةً		عَلَى صَوْنِها مِنّى لِعِزِّ مَرامى (۳۴)
وَ بِتْنا كَما شاءَ اقْتِراحى عَلَى الْمُنَى		أرَى الْمُلْكَ مُلْكى وَ الزَّمانَ غُلامى (۳۵) [۹]

ترجمه اشعار

۱- گفتگوى از آنكه را كه من هواى او دارم همچون كاسه شراب در ميان جالسين دور بگردان، گرچه آن گفتار از روى سرزنش و توبيخ و ملامت من در عشق به او باشد؛ به علّت اينكه سخنهائى كه درباره محبوب ميرود، شرابى است كه بر جانم مى‌ريزد و مرا از حال مى‌برد.

۲- و اين دَوَران ذكر محبوب براى اينست كه گوش من حضور يابد با آن محبوب، هر چند كه در طيف ملامت از من دور است ولى در طيف خواب از من دور نيست. (بلكه در خواب و رويا به ديدنم مى‌آيد.)

۳- بنابراين، ياد و ذكر وى در هر عبارت و در هر قالبى شيرين است، واگرچه سرزنش كنندگان من آنرا با دشمنى آميخته‌اند.

۴- گويا سرزنش كننده من، با سرزنشش مرا به وصال او بشارت ميدهد، و اگرچه حال من اينطور است كه اميد ردّ سلام او را هم ندارم.

۵- روحم فداى آن كسى شود كه من در محبّت او روحم را تلف كرده‌ام. پس قبل از روز مرگ معهود من اينك مرگ من فرا رسيده است.

۶- به خاطر خرسندى او، رسوائى براى من گواراست؛ و دور كردن و ذلّت بخشيدن پس از عزّتِ مقام و شوكت براى من لذيذ است.

۷- و درباره او بر من گواراست كه پس از نُسك و عبادتم، دست به شرّ برآورم و بى‌باكانه لا ابالى شوم و عنان خود را بگسلم و مرتكب گناهان گردم.

۸- نماز ميخوانم، و چون ذكر او را مى‌نمايم به ترنّم در مى‌آيم، و در محراب عبادت به وَجد و طَرَب مى‌آيم؛ و اوست كه إمام من است.

۹- و چون در حجّ بيت الله بخواهم إحرام ببندم، به نام او لبّيك ميگويم. و در روزه‌اى كه ميگيرم، شكستن آن روزه را دست برداشتن از او و از ياد او ميدانم.

۱۰- و جريان اشك در چشم من از حال من پرده برميدارد، و بر آنچه بر من جارى مى‌شود آن اشك سرازير ميگردد. و گريه شديد توأم با آه جانگداز من، از عشق عميقى كه مرا به جنون كشانيده است حكايت مى‌نمايد.

۱۱- شب ميكنم با قلبى كه از شدّت شوقِ رقّت‌زا و عشق سوزان، به حال سرگردانى و ديوانگى درآمده است؛ و روز ميكنم با چشمى كه از غصّه و اندوه، اشكش سرازير است.

۱۲- پس قلب من و چشم من هر دو رنج ديده است؛ آن در اثر تفكّر و توجّه به حقيقت جمال محبوب خسته و فرسوده گشته است، و اين بواسطه نرمى قوام و بنيانش مورد تحمّل فشار ولع گرديده است.

۱۳- و خواب من از چشمانم ربوده شده است. و صبح من مرده است (بقابراى شما باشد). و بيدارى شبهاى من موجود است. و شوق و اشتياق من در شدّت و نموّ ميباشد.

۱۴- و پيمان من در ميثاق محبّت وى، و عهد من بر ثبات مودّت او نگسسته است و بر استحكام خود باقى است، و ايضاً جابجا نشده و تغيير نكرده است. و وَجد و اشتياق من همان وَجد و اشتياق است، و عشق من همان عشق است.

۱۵- جسم من از مرض و كسالت تحمّل اسرار چنان رقيق و نازك شده است كه حكايت ماوراى خود را مى‌نمايد، و لاغرى و ضعف استخوان من نيز به همان معنى گرديده است. (يعنى وراى خود را نشان مى‌دهد.)

۱۶- من به خاك افتاده‌ام از شدّت شوق و وَجد و محبّتم، كه جوانح و أضلاعم جريحه دار شده است، و پلكهاى چشمانم قرحه دار شده و پيوسته و بطور مداوم از آنها خون جارى است.

۱۷- من داراى عشق واضح و صريح ميباشم بطوريكه از لطف خودم در وقت سحرگاه با هواى فضا پهلو ميزنم و با او در راه و جريان افتاده‌ام؛ و بنابراين نفَسهاى نسيم سحرى مقدار كمى از لطف من است كه به آن رسيده است.

۱۸- من صحيحم امّا عليلم. شما مرا از باد صبا طلب كنيد، زيرا كه لاغرى، مقام و مسكن مرا همانطور كه ميخواسته است در باد صبا قرار داده است.

۱۹- من از شدّت مرض و كسالت پنهان شدم، بطوريكه از معنى مرض و كسالت هم پنهان شدم؛ و از شفا يافتن مرضهايم و از سرد و خنك شدن حرارت درونم نيز پنهان شدم.

۲۰- و محبّت او براى من غير از آه و اندوه، و حزن و غم، و رنجها ومصائب، و زيادى امراض و كسالتها، چيزى را بجاى نگذاشت.

۲۱- و ندانستم كه كيست مكان و موقعيّت مرا بداند، غير از عشق و كتمان اسرارم و مراعات عهد و پيمانى را كه بسته‌ام؟

۲۲- و امّا وَلَع شديد من، و صبر و تحمّل من، و سكون و آرامش من، همه از ميان رخت بربسته است، و از آن حقائق غير از فقط اسم‌هائى بجا نمانده است.

۲۳- كسى كه سرش از عشق خالى است و از هوا و سوز و گداز من مطّلع نمى‌باشد، بايد جان خود را از اين معركه بسلامت به در برد و خود را مبتلا نسازد. و اى نفس! برو و راهت را به سلامت پيش گير!

۲۴- و سرزنش كننده و ملامت نماينده من گفت: از عشق او آرام بگير و دست بردار! در حاليكه حرص و وَلَع شديدى داشت به توبيخ و ملامت من درباره او. من به او گفتم: تو از ملامت من آرام بگير و دست بردار!

۲۵- اگر من هم بخواهم راه آرامش را در پيش بگيرم، پس در محبّت و عشق به چه كسى اقتداكنم و وى را رهبر خود قرار دهم، در حاليكه تمام پيشوايان و پيشتازان طريق عرفان در محبّت به من اقتدا نموده‌اند؟ (و غير از من كسى جلودار نبوده است.)

۲۶- و در هر يك عضو از اعضاى من تمام مراتب عشق سوزان و گدازان و شوق فراوان به آن محبوب وجود دارد كه آنها زمام مرا در دست دارند و به سمت او مى‌كشانند.

۲۷- او قدرى تمايل پيدا كرد، و ما پنداشتيم هر جانبش را كه تكان ميداد تپّه‌اى مدوَّر و تَلّ رَملى است كه بر فراز آن ماه شب چهارده ميدرخشد.

۲۸- و در هر يك از اعضاى من، تمام محتويات و أحشاء آن محبوبه وجود دارد، بطوريكه چون يك نظر بيفكند، آن عضو مورد وقوع جميع تيرها وسهم‌هائى است كه پرتاب مى‌نمايد.

۲۹- و اگر او پيكر و جسم مرا بگستراند، در هر ذرّه از ذرّات آن تمام دل و قلبى را خواهد ديد كه در آن دل تمام مراتب عشق و ولع و بستگى و پيوند وجود دارد.

۳۰- و در موقع وصال او، يك سال تمام براى من به اندازه يك لحظه مى‌باشد؛ و يك ساعت هجران او براى من در حكم يك سال است.

۳۱- و هنگاميكه در وقت عشاء از شب، ما با همديگر برخورد و ملاقات نموديم، و تساوى دو راه خانه او و خيمه من ما را مشمول عنايات نمود،

۳۲- و يك مقدار كمى از قبيله و خانمان دور شديم، بطوريكه در آنجا نه جاسوس و پاسدارى بود و نه نمّام و سخن چينى كه به گفتار باطل و كلام ناحقّ، حقّ ما را ببرد و ضايع و فاسد گرداند،

۳۳- من براى استراحت او گونه خود را بر روى خاك فرش كردم تا بر آن فراش قدم نهد؛ امّا وى گفت: بشارت باد ترا كه اينك اجازه دارى دهان بند و نقاب ^[۱۰]مرا ببوسى!

۳۴- و از شدّت غيرتى كه من از روى عزّتِ مرام و مقصد خود داشتم براى مصونيّت و حفظ او، نفس من بدين كار اجازت نداد.

۳۵- و بنابراين، ما در آن شب بيتوته كرديم همانطوريكه نظر إبداعى و اقتراحى من بر اين آرزو تعلّق گرفته بود در حاليكه مى‌ديدم مُلك و پادشاهى را كه مُلك و پادشاهى من است، و زمان را كه غلام و بنده حلقه به گوش من است‌

پانویس