تحقیقی درباره حقیقت فناء ذاتی و عدم بقاء تعین

نویسنده:آیت الله حاج سید محمد صادق حسینی طهرانی

منبع: کتاب نور مجرد

تحقيقى درباره حقيقت فناء ذاتى و عدم بقاء تعيّن

اصطلاح فناء در موارد مختلفى در لسان أهل عرفان استعمال شده است و داراى مراتب و مراحلى است كه مرحله نهائى آن فناء تامّ ذاتى است. در معناى فناء تامّ ذاتى و حقيقت آن بحثها و مناقشاتى صورت گرفته و نظرات مختلفى ارائه شده است كه برخى از آنها خالى از اشكال نيست.

نظرات مختلف در فناء ذاتى

توضيح اينكه:

فناء ذاتى عبارت از اين معنى نيست كه سالك در مراتب قرب به حضرت حقّ به‌حدّى برسد كه در اثر طلوع نور ذات مقدّس وجود، خود را فراموش نموده و از شدّت عظمت آن نور از خود و جميع ماسوى‌اللـه غافل گردد؛ زيرا كه اين حالت درحقيقت نسيان و فراموشى بوده و إطلاق فناء بر آن مسامحه مى‌باشد و مفاد آيات و روايات و مقتضاى كشف كاملين از أولياى إلهى نيز آن را تأييد نمى‌كند.

و همچنين فناء ذاتى عبارت از اين نيست كه صفات سالك در اثر قرب به حضرت حقّ جلّ‌وعلا فانى و مبدَّل گرديده و اوصاف إمكانى جاى خود را به اوصاف وجوبى داده و رنگ خدايى بگيرد؛ زيرا كه اين حالت نيز نهايةً فناء اوصاف است نه فناء ذات.

و همچنين عبارت از اين نيست كه سالك در اثر خرق حجب و رسيدن به مقام لقاء اللـه وجود استقلالى خود را از دست داده و معدوم صرف گردد؛ زيرا اين امر متوقّف بر آن است كه سالك از آغاز، وجودى حقيقى و استقلالى داشته باشد تا در مرحله فناء از بين برود، در حاليكه بنا بر مشرب تحقيق در عالم هستى براى غير حضرت پروردگار وجودى نيست تا در مرحله فناء زائل گردد و فناء بدين معنى تحقّق يابد.

بلكه فناء بدين معناست كه سالك در اثر سير در مراتب كمال به آخرين درجه از سير رسيده و قوس صعود را تكميل كرده و وجود مجازى و تعيّن خود را از دست داده و مصداق عدم به تمام أنحاء آن گرديده و غير از خداوند در آنجا باقى نماند. و اثر آن آنست كه پس از تعيّن‌يافتنِ دوباره و قدم‌نهادن در مقام بقاء به حقيقت مى‌فهمد كه وجود وى و ديگر أشياء از آغاز مجازى و اعتبارى بوده و هستى مستقلّ و حقيقى جز توهّم و پندارى نبوده است و با تمام مراتب اذعان ميكند:

كه جز او نيست در سراى وجود

به حقيقت كسى دگر موجود [۱]

شرح إجمالى جنبه‌هائى از حقيقت فناء

حقيقت فناء امرى پيچيده و ذوأبعاد است كه در اينجا در حدّ وسع در ضمن بيان چند مقدّمه به شرح إجمالى جنبه‌هائى از آن مى‌پردازيم:

كثرت ما سوى الله اعتبارى است

مقدّمه اوّل

از مسلّمات أدلّه نقليّه و براهين متقنه عقليّه و شهود و كشف عرفاى ذوى‌العزّة‌والاحترام، اين است كه حقيقت وجود منحصر در حضرت حقّ جلّ‌وعلا بوده و او به همه اشياء إحاطه وجوديّه داشته و لَم‌يَلِد مى‌باشد كه غيرى بيرون از خود و جدا و ممتاز ايجاد ننموده است و همه مخلوقات صرفا آيه و كلمه و نشانه جمال و جلال وى بوده و فاقد هر گونه استقلال و خودنمائى مى‌باشند. و البتّه اين امر بدين معنا نيست كه ماسوى‌اللـه هيچ و پوچ بوده و إرسال رسل و إنزال كتب و شرائع الهيّه و علوم و فنون و روابط اجتماعى همگى لغو و بى‌اساس است، بلكه بدين معناست كه وجود و تحقّق براى اين كثرات فاقد هر گونه استقلال بوده و كثرت و تعدّد حقيقى كه موجب عزلت گردد باطل است.

كثرت همه اين امور، اعتبارى‌است و نمى‌تواند در مقابل آن وحدت حقّه قد عَلَم نموده و براى خود مغايرت و عزلتى ادّعا نمايد و حقيقت هستى كه همان وجود حضرت حقّ باشد، همه اشياء را پر نموده و جايى براى غير باقى نگذاشته است.

غيرتش غير در جهان نگذاشت

لا جرم عين جمله أشيا شد [۲]

فناء تكوينى همه موجودات در حضرت حقّ

فَسُبحانَكَ مَلاَءْتَ كُلَّ شَى‌ءٍ و بايَنْتَ كُلَّ شَى‌ءٍ، فأنتَ لا يَفْقِدُكَ شى‌ءٌ و أنتَ الفَعّالُ لِما تشآءُ، تَبَارَكْتَ يا مَن كُلُّ مُدرَكٍ من خَلقِهِ و كُلُّ محدودٍ من صُنْعِهِ. ^[۳]

«پاك و منزّهى تو اى پروردگار از هر نقصى و حدّى، همه أشياء را پر نمودى و در عين حال با همه أشياء مباين مى‌باشى؛ پس هيچ‌چيز خالى از تو و فاقد تو نمى‌باشد و همگى تو را واجدند و هر آنچه را اراده فرمائى انجام مى‌دهى. بلند و مقدّسى اى كسى كه هر آنچه به إدراك درآيد از مخلوقات توست و هر چيز محدودى از صُنع تو مى‌باشد.»

با توجّه به اين اصل، نه سالك إلى اللـه و نه هيچ موجود ديگرى داراى وجود حقيقى استقلالى نبوده و نيست تا در هنگام فناء اين وجود، معدوم گردد يا اينكه باقى مانده و صرفا اوصاف آن به اوصاف وجوبى تبديل شود.

و بر اين أساس مى‌توان گفت سالك از آغاز فانى و معدوم بوده است و هيچ عينى از أعيان خارجيّه وجودى حقيقى نداشته مگر در ظرف توهّم و خيال. و گاه از اين حقيقت به فناء تكوينى همه موجودات در حضرت حق تعبير مى‌شود كه اختصاصى به انسان ندارد.

كيفيّت سير نزولى و صعودى سالك إلى اللـه

مقدّمه دوّم

هر تعيّن و ظهورى از ظهورات حضرت حقّ همانطور كه از ناحيه ربوبى صادر و نازل شده، بار ديگر در سير صعودى خود به سوى خداوند متعال بازگشته و به أمد و نهايت خود رسيده و پايان مى‌پذيرد و كثرت دوباره در وحدت مضمحلّ و نابود مى‌شود.

اين سير به مقتضاى: إِلَيْهِ يُرْجَعُ الاْءَمْرُ كُلُّهُ ^[۴] در همه موجودات عِلوى و سِفلى تحقّق دارد و نفس انسان را نيز در بر مى‌گيرد، با اين تفاوت كه انسان ميتواند اين مسير را با قدم اختيار طى كند و با مجاهده در همين نشأه به لقاء إلهى مشرّف گردد و ميتواند در اثر تكاهل و تقصير از اين سير باز ماند تا در نشئه آخرت او را به اضطرار و جبر برده و در سايه نفخ فَزَع و صَعق به اين درجه نهايى واصل گردد.

سالكى كه قدم در مسير عبوديّت مى‌گذارد درصورتى‌كه اراده إلهى به رساندن او به كمال تعلّق گرفته باشد، در هر مرحله‌اى از مراحل سير از ضيق به إطلاق مى‌رسد و رفته‌رفته سعه مى‌يابد تا جائى كه در نهايت با تجلّى ذاتى خداوند عزّوجل راهى ديار فناء و نيستى ميگردد و ظهور و تعيّنى كه بود منعدم شده و ديگر از او هيچ اسم و رسمى باقى نمى‌ماند. در مرحله فناء، ديگر كسى نيست كه داراى وصف و اسمى باشد و تعيّنى باقى نمى‌ماند تا إدراك و علم و معرفتى داشته باشد، آنكه بود بساط خود را از دار تعيّن خارج كرد و به أمد و غايت خود رسيد و فقط خداوند باقى‌ماند و بس كه او نيز از آغاز بود و هست و خواهد بود؛ كانَ اللَهُ وَ لَم يَكُن مَعَهُ شَى‌ءٌ وَ الأَنَ كَما كانَ. ^[۵]

دائما او پادشاه مطلق است		در كمال عزّ خود مستغرق است
او به سر نايد ز خود آنجا كه اوست		كى رسد عقل وجود آنجا كه اوست [۶]

كيفيّت بقاء بعد از فناء

مقدّمه سوّم

پس از اينكه سالك به فناء رسيد هنگامى كه اراده الهى تعلّق گيرد كه وى را به بقاء برساند، بار ديگر خداوند ظهور نموده و بر او مُهر تعيّن زده و او را پس از نيستى و عدم، موجود و محقّق ميفرمايد، با اين تفاوت كه اين بار نفس سالك از حيث اتّصالش به عالم ربوبى، نفسى‌است در نهايت سعه و نورانيّت و طهارت و خالى از هر شائبه كدورت و آلودگى، نفسى‌است كه براى خود در هيچ مرحله‌اى از مراحل استقلال و أنانيّت و هستى نمى‌يابد و با تمام مراتب به عجز و فقر در درگاه خداوند اعتراف دارد، نفسى‌است كه اراده او فانى در اراده حضرت حقّ است، اراده او اراده خداوند و فعل او فعل خداوند است و در تمام عالم جز او نمى‌شناسد و نمى‌يابد و نه تنها به تعبير روايات شريفه خداوند سمع و بصر و لسان و يد اوست، بلكه او نيز عين‌اللـه و لسان‌اللـه و اُذن‌اللـه و يداللـه گرديده‌است. ^[۷]

همه آنچه در مقام انسان كامل گفته مى‌شود، و همه إخبارات و بيانات أولياى إلهى مربوط به مقام بقاء است كه اين تعيّن جديد پس از فانى‌شدن از خود، بار ديگر قدم در عرصه تحقّق گذاشته و در اين مقام حائز صفات كماليّه و مرآت تامّه جمال و جلال حضرت حق است.

در مقام فناء نه كمالى هست و نه ادراك و معرفتى

در مقام فناء نه كمالى براى سالك هست و نه إدراك و معرفتى، آنجا جز حضرت حقّ چيزى نيست و اگر معرفت و إدراكى هست و اگر لذّت و سرورى هست، همه مربوط به پس از مقام فنا و هنگام به هوش‌آمدن است.

جرعه‌اى در كشيدم و گشتم		فارغ از رنج عقل و زحمت هوش
چون به هوش آمدم يكى ديدم		مابقى را همه خطوط و نقوش
ناگهان از صوامع ملكوت		اين حديثم سروش گفت به گوش
كه يكى هست و هيچ نيست جز او		وحده لا اله إلّا هو [۸]

وقتى سالك از محو و فناء خارج شده و به هوش مى‌آيد، آنجاست كه نگاه او به عالم نگاه توحيدى مى‌شود و نه فقط فعل و اسم و صفت را منحصر در حضرت حقّ مى‌بيند، بلكه اعتراف به وحدت قهّاريّه خداوند نموده و همه ذوات را در مقابل ذات حضرت پروردگار معدوم مى‌شمارد.

علاّمه والد أفاض‌اللـه‌علينامن‌بركات‌علومه‌المنيفة مكرّر مى‌فرمودند:

«درويشى تصحيح خيال است.»

و اين جمله اشاره به همين مقام است و تا سالك از درجه فناء ذاتى عبور ننمايد اين تصحيح خيال به شكل كامل صورت نمى‌گيرد.

بنابراين قبل از وصول سالك به درجه فناء ذاتى، وى داراى تعيّن بوده و ظهورى از ظهورات حقّ متعال است كه مبتلا به توهّم و پندار وجود حقيقى مى‌باشد. در مقام فناء هيچ تعيّنى براى سالك باقى نمى‌ماند و مُدرِكى نيست تا توهّم استقلال و أنانيّت داشته باشد. و پس از مقام فناء دوباره تعيّن پديد آمده و سالك رجوع ميكند ولى ديگر از پندار وجود استقلالى خالى شده و ديده حق‌بين يافته است. پس با فناء هم توهّم استقلال پايان مى‌پذيرد و هم تعيّن سالك مندكّ و مضحملّ مى‌شود و در بقاء تعيّن باز ميگردد، ولى اين بار حضرت پروردگار ظهورى مى‌نمايد كه در او هيچ شائبه استقلال نيست و توهّم غيريّت و دوئيّت نداشته و فناء تكوينى خود و همه موجودات را إدراك ميكند.

معرفت تامّ ممكن به واجب تعالى محال است

با توجّه به آنچه گذشت، روشن مى‌شود كه معرفت تامّ ممكن نسبت به واجب تعالى محال است و امكان ندارد كه سالكى به مقام معرفت إحاطى و شناخت حقيقى حضرت حقّ مشرّف شود. سالك فقط ميتواند در درگاه خداوند اعتراف به عجز و نيستى كند و به جذبه إلهيّه در مقام فناء وارد شده و نيست گردد و چون دوباره به بقاء رسيد به قدر ظرف خود كه آينه تمام‌نماى پروردگار است به معرفت إلهى نائل شود، نه اينكه بتواند محيط بر حضرت حق گردد؛ لاِءنَّ إحاطَةَ المُحاطِ بِالمُحيطِ مُحالٌ.

آرى، در مقام بقاء چون عارف باللـه از براى خود أنانيّت و استقلالى ندارد و لسانُ‌اللـه و اُذُن‌اللـه و يداللـه است، مى‌توان صفات الهى را با لحاظ مرآتيّت و نه به نحو استقلال، به او نسبت داد. در آنجا چون نفس عارف مظهر حق است، و از خود جز فقر و عجز هيچ ندارد مى‌توان گفت او به مقام معرفت و مقام وصف خداوند و مقام شكر و مقام لا اسمَ له و لا رسمَ له رسيده است و به اين اعتبار است كه ميتواند بگويد:

أَنَا الحقُّ. ^[۹]

و أَنَا الأَوَّلُ وَ الأَخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ البَاطِنُ. و أَنَا بكُلِّ شَى‌ءٍ عَليمٌ. ^[۱۰]

چون به اين اعتبار مرجع ضمير أنا خود حضرت حقّ است نه تعيّن عارف. و خداوند خودش، خودش را مى‌شناسد و ميتواند خود را وصف نمايد و شكر خود را به جا آورد.

عجز عارف از معرفت حقيقى خداوند، با لحاظ تعيّن او

ولى اگر در همين مقام نظر به تعيّن عارف شود، جز عجز و فقر و نياز از او چيزى نخواهد بود. اگر مى‌بينيم در برخى روايات سخن از إمكان معرفة اللَـه حقَّ مَعرفتِهِ به ميان آمده است؛ چنانكه حضرت فرمودند:

يا علىُّ ما عَرَفَ اللَهَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ غَيرى وَ غَيرُكَ.

^[۱۱]

«خداوند را به حقّ معرفت و شناخت، جز من و تو كسى نشناخت.»

اين تعابير يا به حسب مقام فناء و نبود أنانيّت است كه در حقيقت خداوند خود را حقّ معرفته مى‌شناسد و به اين اعتبار به عبد منسوب ميگردد و يا مراد غايت معرفت ممكن براى مخلوق است.

عبد بما هو عبد، محال است خداوند را توصيف نمايد

و اگر در برخى روايات نهايت معرفت خداوند را عجز از معرفت شمرده‌اند؛

چنانكه فرموده‌اند:

وَ لَم تَجعَلْ لِلخَلْقِ طَريقًا إلَى مَعْرِفَتِك إلّا بِالعَجْزِ عَن مَعْرِفَتِكَ. ^[۱۲]

«براى مخلوقات راهى به معرفت خود قرار ندادى مگر به عجز و ناتوانى از معرفتت.»

و فرموده‌اند:

مَا عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ وَ مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعرِفَتِكَ.^[۱۳]

«تو را آنچنان كه شايسته عبادتى عبادت ننموديم و به حقّ شناخت و معرفت، تو را نشناختيم.» اين روايات ناظر به تعيّن مخلوق و مقام امكانى وى است كه هرگز نمى‌تواند به معرفت خالق نامتناهى و واجب برسد.

به همين منوال اگر در روايات سخن از استحاله وصف خداوند آمده است، مراد استحاله وصف حضرت حقّ متعال از عبد بما هو عبد است كه مستلزم محدوديّت و نقص است.^[۱۴]

و اگر در آيه شريفه:

سُبْحَـنَ اللَهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إلّا عِبَادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ ^[۱۵]

وصف خداوند توسّط مخلَصين، حقّ شمرده شده است، به اين اعتبار است كه مخلَصين از خود سخن نمى‌گويند، بلكه چون لسان‌اللـه گرديده‌اند، خداوند خود اوصاف خود را از زبان ايشان بيان ميفرمايد و در حقيقت او خودش خود را وصف ميفرمايد، سبحانه و تعالى.

عبد نبايد از خود طلب و خواستى داشته باشد

آرى، رسيدن مخلوق به معرفت تامّ حضرت حق محال است و عبد فقط ميتواند در درگاه الهى سر ذلّت و خاكسارى بر زمين بمالد و اعتراف به عجز نمايد تا حضرت حق اگر اراده فرمود وى را سير داده و به نهايت مراتب قرب و نهايةً فناى تامّ برساند.

پانویس