عشق الهی

اگر كسى بخواهد معصيت نكرده و ريشه صفات ذميمه را در خود خشك كند و به حقيقت عبوديّت و بندگى و لقاء خدا مشرّف شود، تنها راه آن عشق و شوق به خداونداست.

نویسنده:آیت الله حاج سید محمد صادق حسینی طهرانی

منبع: نور مجرد صفحه۴۴۵ تا ۴۵۷ و ۲۹۴ تا ۲۹۸

روايت مصباح‌الشريعة در آثار محبّت الهى

از امام‌صادق عليه‌السّلام روايت‌شده‌است كه فرمودند:

نَجْوَى الْعارِفينَ تَدورُ عَلى ثَلاثَةِ أُصولٍ: الْخَوْفِ وَ الرَّجآءِ وَ الحُبِّ. فَالْخَوْفُ فَرْعُ الْعِلْمِ، وَ الرَّجآءُ فَرْعُ الْيَقِينِ، وَالْحُبُّ فَرْعُ الْمَعرِفَةِ ...

وَ إذا تَجَلَّى ضيآءُ الْمَعْرِفَةِ فى الْفُؤادِ، هاجَ ريحُ الْمَحَبَّةِ، وَ إذا هاجَ ريحُ الْمَحَبَّةِ و اسْتَأْنَسَ فى ظِلالِ الْمَحْبوبِ ءَاثَرَ الْمَحْبوبَ عَلَى ما سِواهُ وَ باشَرَ أوامِرَهُ وَ اجْتَنَبَ نَواهيَهُ. وَ إذا اسْتَقامَ عَلَى بِساطِ الأُنْسِ بِالْمَحْبوبِ مَعَ أَدَآءِ أَوامِرِهِ وَ اجْتِنابِ نَواهيهِ، وَصَلَ إلَى روحِ الْمُناجاةِ وَ الْقُرْبِ.

وَ مِثالُ هَذِهِ الأُصولِ الثَّلاثَةِ كَالْحَرَمِ وَ الْمَسْجِدِ وَ الْكَعْبَةِ؛ فَمَن دَخَلَ الْحَرَمَ أَمِنَ مِنَ الْخَلْقِ، وَ مَنْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ أَمِنَتْ جَوارِحُهُ أَن يَسْتَعْمِلَها فى الْمَعْصِيَةِ، وَ مَن دَخَلَ الْكَعْبَةَ أَمِنَ قَلْبُهُ مِنْ أَنْ يَشْغَلَهُ بِغَيرِ ذِكْرِ اللَهِ تَعالَى.^[۱]

«سرّ و باطن أهل عرفان بر سه أصل و پايه استواراست: خوف و رجآء و محبّت.

خوف، فرع علم به جلالت و عظمت حضرت پروردگاراست، و رجاء و اميد فرع يقين به اينكه مصدر همه امور اوست، و محبّت شاخه معرفت وشناخت حضرت حقّ است ...

آن زمان كه خورشيد معرفت در دل سالك تجلّى كرده و پرتو افكند، نسيم محبّت از گلزار آشنايى شروع به وزيدن ميكند. و آن زمان كه نسيم دل‌انگير محبّت وزيد و محبّ در سايه عنايت محبوب، با او أنس مى‌گيرد، او را بر ماسوا اختيار كرده و در مقام اطاعت أوامر و اجتناب از نواهى او بر مى‌آيد، و چون بر بساط انس با حضرت محبوب همراه با أداء أوامر و اجتناب نواهى استقامت ورزيد، به روح و سرّ مناجات و قرب جوار حضرت پروردگار مى‌رسد.

و مثال اين سه أصل، مثال حرم و مسجد و كعبه است؛ هركس داخل حرم شود از آزار خلق در امان خواهد بود، و هركس داخل مسجد گردد أعضاء و جوارحش از اينكه او آنها را در معصيت پروردگار به كار برد ايمن خواهند بود، و هركس در كعبه داخل شود قلبش از اينكه به غير ذكر خدا مشغول شود در امان خواهد بود.»

بنال بلبل، اگر با منت سر ياريست		كه ما دو عاشق زاريم و كار ما زاريست
در آن زمين كه نسيمى وزد ز طرّه دوست		چه جاى دم زدنِ نافه‌هاى تاتاريست
بيار باده كه رنگين كنيم جامه زرق		كه مست جام غروريم و نام هشياريست
خيال زلف تو پختن نه كار خامانست		كه زير سلسله رفتن طريق عيّاريست
لطيفه‌ايست نهانى كه عشق از او خيزد		كه نام آن نه لب لعل و خطّ زنگاريست
جمال شخص نه چشمست و زلف و عارض و خال		هزار نكته درين كار و بار دلداريست
قلندران حقيقت به نيم جو نخرند		قباى اطلس آن كس كه از هنر عاريست
بر آستان تو مشكل توان رسيد آرى		عروج بر فلك سرورى به دشواريست
سحر كرشمه وصلت به خواب مى‌ديدم		زهى مراتب خوابى كه به ز بيداريست
دلش به ناله ميازار و ختم كن حافظ		كه رستگارى جاويد در كم آزاريست[۲]

هيچ حجابى از حجاب نفس و انانيّت سخت‌تر نيست

از حضيض عالم ناسوت تا اوج قلّه عالم لاهوت، راهيست بس طولانى با كريوه‌هاى صعب و پرخطر و عبور از حجاب نفس و أنانيّت كه هيچ حجابى در راه سالك سخت‌تر و غليظ‌تر از آن نيست، و براى جلوس بر بساط قرب و انس با پروردگار گريزى از هجرت از نفس و أغراض آن و رفع أنانيّت نمى‌باشد.

روايت رسول‌اكرم صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله درباره نفس

علاّمه مجلسى رحمة‌اللـه‌عليه از عوالى‌اللئالى روايت ميكند كه در بعضى أخبار آمده‌است كه: مردى به‌نام مجاشع بر رسول‌خدا صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله وارد شد، فقالَ: يا رَسولَ اللَهِ! كَيْفَ الطَّريقُ إلَى مَعْرِفَةِ الْحَقِّ؟ فَقالَ صَلَّى‌اللَـهُ‌عَلَيْهِ‌وَءالِهِ وَسَلَّمَ: مَعْرِفَةُ النَّفسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلَى مُوافَقَةِ الْحَقِّ؟ قالَ: مُخالَفَةُ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى رِضا الْحَقِّ؟ قالَ: سَخَطُ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى وَصْلِ الْحَقِّ؟ قالَ: هَجْرُ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى طاعَةِ الْحَقِّ؟ قالَ: عِصْيانُ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى ذِكْرِ الْحَقِّ؟ قالَ: نِسْيانُ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى قُرْبِ الْحَقِّ؟ قالَ: التَّباعُدُ مِنَ النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى أُنْسِ الْحَقِّ؟ قالَ: الْوَحْشَةُ مِنَ‌النَّفْسِ.

فَقالَ: يا رَسولَ‌اللَهِ! فَكَيْفَ الطَّريقُ إلى ذَلِكَ؟ قالَ: الاِسْتِعانَةُ بِالْحَقِّ عَلَى النَّفْسِ.^[۳]

«عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه معرفت و شناخت حقّ چگونه‌است؟ حضرت فرمودند: معرفت نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه موافقت با حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: مخالفت نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه رضايت و خشنودى حقّ چگونه‌است؟ حضرت فرمودند: خشم و نارضايتى نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه اتّصال به حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: جدا شدن از نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه اطاعت حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: عصيان نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه يادكردن حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: فراموشى نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه نزديكى به حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: دورى از نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه اُنس و دوستى با حقّ چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: بيگانگى با نفس.

عرض كرد: اى رسول‌خدا! راه رسيدن به اين امور چگونه‌است؟

حضرت فرمودند: يارى جستن از حقّ براى غلبه بر نفس.»

لقاء خدا فقط با طلوع نور عشق خدا ممكن است

بارى، طىّ اين راه پر فراز و نشيب و هائل كه در هر زاويه‌اى از آن، شياطين و قطّاع الطّريق، براى به دام‌انداختن سالك و منع او از ادامه راه، كمين‌زده‌اند، جز با هَيمان و عشق به حضرت پروردگار ميسور نيست.

حضرت علامه والد رحمة‌اللـه‌عليه مى‌فرمودند:

لقاء خدا فقط با طلوع نور عشق خدا ممكن‌است. همه دستورات شرع مقدّس مقدّمه ظهور اين كيمياى تكامل است.

مكرّر مى‌فرمودند:

علماى علم أخلاق رضوان‌اللـه‌عليهم، همچون مرحوم فيض در المحجّة‌البيضاء و مرحوم نراقى در جامع‌السّعادات، به تفصيل صفات مذمومه و رذائل اخلاقى را تعريف و تبيين كرده و درباره علائم آنها و راه علاج هر يك مانند عجب، حسد و كذب، بحث كرده و سخن گفته‌اند.

اين طريق، پسنديده و مقبول است ولى كافى نيست و رسيدن سالك به سرمنزل مقصود را ضمانت نمى‌كند. اگر كسى بخواهد معصيت نكرده و ريشه صفات ذميمه را در خود خشك كند و به حقيقت عبوديّت و بندگى و لقاء خدا مشرّف شود، تنها راه آن عشق و شوق به خداونداست. چون با اين روشى كه علماى أخلاق در كتب خود فرموده‌اند، سير سالك بسيار طولانى شده و يك عمر براى او كافى نيست بلكه عمر نوح مى‌طلبد؛ چرا كه براى رفع و دفع هر يك از خصلت‌هاى قبيح عمرى لازم است، و آخرالأمر معلوم نيست آيا ريشه و بنياد آن رذيله خشك و نابوده شده است يا نه، بلكه بقاياى آن هنوز در زواياى نفس پنهان بوده و مترصّد فرصتى است تا در بزنگاه دوباره طلوع كرده و سالك را به زمين زند. زيرا طبيعت نفس اينطوراست كه اگر از يك‌طرف آنرا سركوب كنى، از سوى ديگر سر در مى‌آورد. اگر عشق خدا طلوع نكند، سالك به مقصد نمى‌رسد و بايد زحمتى بسيار متحمّل شود تا معاصى و أوصاف مذمومه را از خود دور كند.

عشق به خداوند، ريشه أنانيّت را مى‌سوزاند

راه صحيح، راه ميانبر است. بايد طريقى را انتخاب كرد كه با عمر ماتناسب داشته باشد، و آن همان طريق عشق و محبّت به خداونداست. اينجاست كه شراره‌ها و آتش حبّ به خدا در دل سالك افتاده و به مقتضاى كلام أميرالمؤمنين عليه‌السّلام كه ميفرمايد:

حُبُّ اللَهِ نارٌ لايَمُرُّ عَلَى شَىْ‌ءٍ إلّا احْتَرَقَ،^[۴]

«محبّت خداوند آتشى‌است كه بر چيزى عبور نمى‌كند مگر آنكه آن را مى‌سوزاند و از بين مى‌برد.»

ريشه أنانيّت و هستى موهوم او را بالمرّه مى‌سوزاند؛ و چون بنيان مجازى او را درهم‌ريخت، صفات نيز كه مترتّب بر ذات است لامحاله از بين مى‌رود، زيرا صفات همگى طفيلى و تابع ذات‌اند.

گاهى نيز مى‌فرمودند:

انسان گاهى در خانه‌اى مى‌رود كه در آن سوراخهايى وجود دارد كه لانه مار و عقرب است و از آن، مار و عقرب بيرون مى‌آيند. سوراخها را پر ميكند و راه رفت‌وآمد حيوانات موذى را مسدود ميكند، مدّتى بعد مى‌بيند از طرف ديگرى راهى باز نموده‌اند و بيرون آمده‌اند، و به همين منوال هر چه تلاش مى‌كند نمى‌تواند آنها را دفع كند. راهش اينستكه آن خانه را از اصل خراب كند و زير خانه را كه لانه آن حيوانات است پاكسازى نمايد و سپس خانه‌اى نو بسازد. تا وقتى نفس انسان باقى‌است، ريشه صفات رذيله باقى‌است و هر روز ممكن‌است از راهى سر برآورد؛ بايد اين ريشه را سوزاند و سوزاندن آن نيز جز با طلوع عشق و محبّت پروردگار ممكن نيست.^[۵]

سفارش به قراءت دعاى: «اللهمّ ارزقنى حبّك...» در قنوت نماز

اواخر عمر شريفشان به حقير مى‌فرمودند:

اين دعا را در قنوت نمازها بخوانيد و به أولاد خود نيز سفارش كنيد تا آن را بخوانند و بدان مواظبت نمايند:

اللَّهُمَّ ارْزُقنى حُبَّكَ، وَ حُبَّ مَن يُحِبُّكَ، وَ حُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يوصِلُنى إلى قُربِكَ، وَ أَن تَجْعَلَكَ أَحَبَّ إلَىَّ مِمَّا سِواكَ، وَ أَن تَجعَلَ حُبّى إيّاكَ قآئِدًا إلى رِضوانِكَ، وَ شَوقى إلَيكَ ذآئِدًا عَن عِصْيانِكَ.^[۶]

«پروردگارا! محبّت خود را روزيم گردان و محبّت كسى را كه تو را دوست دارد و محبّت هر عملى را كه مرا به جوار قرب تو مى‌رساند. و خود را نزد من

محبوب‌تر از غير خودت قرار ده! محبّت و مهر مرا به خود، راهبر به روضه رضوانت، و شوق و وجد مرا به خود، مانع از سرپيچى و عصيانت قرار ده!»

راه تحصيل عشق، التزام به دستورات شريعت و مراقبه است

أمّا راه تحصيل اين عشق و محبّت، همان التزام تامّ به دستورات شريعت همراه با إخلاص و توجّه، و به تعبيرى همان «مراقبه» است.^[۷]

در رساله لبّ‌اللباب مى‌فرمايند:

‎ در أثر مراقبه شديد و اهتمام به آن، آثار حبّ و عشق در ضمير سالك هويدا مى‌شود. زيرا عشق به جمال و كمال على‌الإطلاق فطرى بشر بوده و با نهاد او خمير شده و در ذات او به‌وديعت گذارده‌شده‌است، ليكن علاقه به كثرات و حبّ به مادّيّات حجابهاى عشق فطرى مى‌گردند و نمى‌گذارند كه اين پرتو أزلى ظاهر گردد. بواسطه مراقبه، كم‌كم حجابها ضعيف شده تا بالأخره از ميان مى‌رود، و آن عشق و حبّ فطرى ظهور نموده و ضمير انسان را به آن مبدأ جمال و كمال رهبرى ميكند.^[۸]

مى‌فرمودند:

«براى زيادشدن عشق سالك، خواندن شرح حال كسانى كه آتش عشق و محبّت به خداوند در وجودشان شعله‌ور شده و در فراق پروردگار سوخته‌اند، و مطالعه حالات و مجاهدات ايشان مفيداست.

و همچنين خواندن اشعار آتشين عرفانى همچون أشعار مرحوم خواجه حافظ و اشعار ابن‌فارض بسيار تأثير دارد. و مرحوم قاضى قدّس‌سره مى‌فرموده‌اند: هر كس تائيّه ابن فارض را حفظ كند عشق خداوند در دل او طلوع مى‌نمايد.»^[۹] و ^[۱۰]

ازدياد محبّت، با مرور محبّت خدا در دل

مرحوم آقاى انصارى رحمة‌اللـه مى‌فرمودند: براى تحصيل عشق و محبّت پروردگار مداومت بر نوافل أعمّ از ليليّه و نهاريّه و غيرها بسيار مؤثّر است.

علاوه بر اين امور، مى‌فرمودند: مرور دادن محبّت خدا در دل موجب ازدياد و شدّت محبّت شده و شعله‌هاى آن را گرم و فروزان ميكند.

مى‌فرمودند: شب هنگام خواب، پس از وضوء و قراءت أذكار وارده، ذكر شريف لا إله إلّا اللـه را آنقدر تكرار كنيد تا درحالى‌كه زبان شما مترنّم به اين كلمه طيّبه است و با دلى مملوّ از ياد و عشق و محبّت خدا خوابتان ببرد. و اينچنين خوابى براى سالك، عبادت محسوب مى‌شود.

چو شو گيرم خيالش را در آغوش

سحر از بسترم بوى گل آيو[۱۱]

و چون بيدار مى‌شويد نيز با عشق به خدا سر از بالش برداريد. يعنى محبّت و عشقى كه بالإجمال در درون است را به دل خطور دهيد تا مهر خدا در نفس مرتكز و مستقرّ شده و رو به ازدياد گذاشته و قوىّ گردد.

مى‌فرمودند:

«انسان نبايد عشق غير خدا را در دل راه دهد، ولى اين عشق‌هاى مجازى كه دامن برخى را مى‌گيرد اگر قنطره و پلى بسوى حقيقت شود و عاشق را در آتش محبّت خدا بيندازد و سر از عشق خدا درآورد، كيمياى سعادت نصيبش شده و خيلى ارزش دارد.»^[۱۲]

تبديل عشق مجازى به عشق حقيقى

در سفر سوريه كه در محضر حضرت آقاى حدّاد قدّس سرّه بوديم ، روزى ميزبان ما مرحوم حاج أبوموسى خدمت ايشان عرض كردند : خانم دكترى هست كه به شوهرش علاقه‌مند بوده و او عيال ديگرى اختيار كرده و شش‌ماه است كه از اين خانم جدا شده است و اين خانم در عشق همسرش مى‌سوزد و روز و شب ندارد.

آقاى حدّاد فرمودند: يك وقتى تعيين شود كه به ملاقات اين مخدّره برويم كه اگر خدا بخواهد اين عشق به عشق خدا تبديل شود . و البتّه حقير در خدمتشان نبودم و متوجّه نشدم كه امر آن مخدّره به كجا منجرّ شد.

سؤالى از مرحوم حدّاد درباره عشق و محبّت به پروردگار

براى بنده اجمالاً معلوم بود كه محبّت و عشق به خداوند علىّ أعلى أمرى است وراى هر مطلوب و مقصود كه برتر و أفضل از آن نه تنها چيزى نيست بلكه در تصوّر نيز نمى‌آيد. چرا كه اين دولت عشق به مقتضاى حديث قرب نوافل مقدّمه فناء و لقاء حضرت حقّ بوده و همان قدر كه لقاء خدا شرافت دارد مقدّمه‌اش نيز شريف و عزيز است: «جانب عشق عزيز است فرو مگذارش»، و نيز در آيات قرآن كريم و روايات و أدعيه مأثوره از أهل‌بيت عليهم‌السّلام بر عشق و محبّت به حضرت پروردگار و تحصيل آن ترغيب و تأكيد بسيارى شده است.^[۱۳]

تأكيد بر تحصيل عشق و محبّت خداوند در آيات و روايات

حضرت امام زين‌العابدين و سيّدالسّاجدين عليه‌وعلى‌آبائه‌وأولاده الطّاهرين أفضل‌صلوات‌المصلّين در مناجات مريدين دست تضرّع و ابتهال به درگاه خداوند كريم بلند نموده و از آن معدن لطف و كرم و جود چنينمى‌خواهد: وَ أَلْحِقْنَا بِعِبادِكَ الَّذينَ هُمْ بِالْبِدارِ إلَيْكَ يُسارِعونَ ... وَ مَلَأتَ لَهُمْ ضَمآئِرَهُمْ مِنْ حُبِّكَ وَ رَوَّيْتَهُمْ مِنْ صافى شِرْبِك ... اسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَنى مِنْ ... أَجْزَلِهِمْ مِنْ وُدِّكَ قِسْمًا.^[۱۴]

آثار طلوع عشق خدا بر قلب سالك

محبّت و عشق خدا اكسيرى است كه وجود آدمى را از همه بدى‌ها و آلودگى‌ها پاك كرده و محبّ را براى حضرت محبوب خالص ميكند.

اين معانى تماما روشن و واضح بود. أمّا بالأخره عشق و محبّت يك حالت ضيق و فشار شديد براى انسان آورده و دل از فراق و هجران پروردگار تنگ ميگردد، و به طور كلّى اگر سلطان عشق طلوع كند آتش بر خرمن سالك زده و او را مى‌سوزاند، و ابن‌فارض مصرى در أبياتى از قصيده لاميّه خود بر اين معنى تصريح نموده و ميگويد:

هُوَ الحُبُّ فَاسْلَمْ بِالحَشا ما الهَوَى سَهْلُ		فَما اخْتارَهُ مُضْنًى بِهِ وَ لَهُ عَقْلُ(۱)
وَ عِش خاليًا فَالحُبُّ رَاحَتُهُ عَنًى		وَ أوَّلُهُ سُقْمٌ وَ ءَاخِرُهُ قَتْلُ(۲)

«۱. وه! محبّت چه عظيم است، سراپرده دل را از آتش سوزان آن در امان آر؛ چرا كه عشق و مهرورزى سهل و آسان نيست و هيچ عاقلى كه به آن مبتلا شده و طعم ناگوارش را چشيده باشد، آن را اختيار نمى‌نمايد.

۲. بدون درد محبّت، روزگار خود را سپرى ساز و زندگى كن؛ زيرا محبّت،راحتى و آسايش آن رنج و محنت است؛ با درد و بيمارى آغاز مى‌شود و با قتل و مردن در أثر مقاسات و تحمّل شدايد آن پايان مى‌پذيرد.»

محبّت پروردگار، جان را زنده مى‌كند

بارى، از خدمت حضرت آقاى حدّاد سؤال كردم كه آيا شدّت محبّت به خدا موجب ابتلاء به بيمارى و ناراحتى‌هاى قلبى نمى‌شود؟ و در صورت احتمال ابتلاء چه بايد كرد؟ آيا نبايد براى حفظ سلامتى، دست از محبّت خدا شست و طريق ديگرى را براى لقاء حضرت أحديّت اختيار نمود؟^[۱۵]

فرمودند: «خير، زيرا محبّت پروردگار محيى انسان است و جان را زنده ميكند.»

توضيح اين معنى اينكه: گرچه شايد بدن در أثر ابتلاء به هجران و فراق حضرت پروردگار نحيف و لاغر شده و يا قلب در أثر تحمّل تألّمات وارده از جانب عشق مبتلا شود و خلاصه آنچه ابن فارض فرموده همه اتّفاق بيفتد، أمّا اين عشق و محبّت، انسان را زنده ميكند و به او حيات خالده و طيّبه مى‌بخشد و حيات حقيقى و واقعى رهين عشق و محبّت و مهرورزى با حضرت پروردگاراست. و بالجمله تحمّل اين امور در جنب ثمره آن، ناچيز به حساب مى‌آيد. و ابن فارض مصرى در ادامه اين أبيات به اين حقيقت اشاره كرده و ميفرمايد:

اشعار ابن‌فارض در ترغيب به عشق الهى

وَلَكِن لَدَىَّ المَوتُ فيهِ صَبابَةً		حَيَوةٌ لِمَن أهْوى عَلَىَّ بِها الفَضلُ(۱)
نَصَحْتُكَ عِلمًا بِالهَوَى وَالَّذى أرَى		مُخالَفَتى فَاخْتَر لِنَفْسِكَ ما يَحْلو(۲)
فَإنْ شِئْتَ أن تَحْيَى سَعيدًا فَمُت بِهِ		شَهِيدًا وَ إلّا فَالغَرَامُ لَهُ أهْلُ(۳)
فَمَن لَم يَمُتْ فى حُبِّهِ لَمْ يَعِشْ بِهِ		وَ دُونَ اجْتِنآءِ النَّحْلِ ما جَنَتِ النَّحْلُ(۴)[۱۶]

۱. آنچه تا به حال از عشق گفتم رأى و نظر عامّه مردم بود، ولى نزد من، مرگ در راه عشق حياتى است عظيم و جاودان كه محبوب من با آن بر من منّت نهاده و تفضّل نموده است.

۲. چون سختى و محنت‌هاى راه عشق و محبّت را مى‌دانستم ابتدا تو را نصيحت كرده و از آن برحذر داشتم، أمّا نظر من اين است كه با خيرخواهى من مخالفت نمايى و راه عشق را برگزينى؛ پس اينك آنچه را كه مى‌پسندى و در كام تو شيرين است اختيار نما.

۳. اگر مى‌خواهى به حيات سعيده برسى در راه عشق جان بده و شهيد شو و إلّا عشق را واگذار كه براى آن أهلى است.

۴. كسى كه در راه محبّت او جان نباخته به حضرت محبوب، زندگانى و حيات نيافته است، و البتّه پيش از چشيدن و ذوق حلاوت عسل، گريزى از

تحمّل نيش و آزار زنبوران نيست!

پانویس