فناءذاتی

اصطلاح فناء در موارد مختلفى در لسان أهل عرفان استعمال شده است و داراى مراتب و مراحلى است كه مرحله نهائى آن فناء تامّ ذاتى است. در معناى فناء تامّ ذاتى و حقيقت آن بحثها و مناقشاتى صورت گرفته و نظرات مختلفى ارائه شده است كه برخى از آنها خالى از اشكال نيست.

حقيقت فناء امرى پيچيده و ذوأبعاد است كه در اينجا در حدّ وسع در ضمن بيان چند مقدّمه و سپس توضيحاتى درباره بحثهاى علاّمه طهرانی و علاّمه طباطبائى، به شرح إجمالى جنبه‌هائى از آن مى‌پردازيم:

نویسنده: آیت الله حاج سید محمد صادق حسینی طهرانی

منبع: نور مجرد صفحه۳۸۵ تا۴۰۱

نظرات مختلف در فناء ذاتى

فناء ذاتى عبارت از اين معنى نيست كه سالك در مراتب قرب به حضرت حقّ به‌حدّى برسد كه در اثر طلوع نور ذات مقدّس وجود، خود را فراموش نموده و از شدّت عظمت آن نور از خود و جميع ماسوى‌اللـه غافل گردد؛ زيرا كه اين حالت درحقيقت نسيان و فراموشى بوده و إطلاق فناء بر آن مسامحه مى‌باشد و مفاد آيات و روايات و مقتضاى كشف كاملين از أولياى إلهى نيز آن را تأييد نمى‌كند.

و همچنين فناء ذاتى عبارت از اين نيست كه صفات سالك در اثر قرب به حضرت حقّ جلّ‌وعلا فانى و مبدَّل گرديده و اوصاف إمكانى جاى خود را به اوصاف وجوبى داده و رنگ خدايى بگيرد؛ زيرا كه اين حالت نيز نهايةً فناء اوصاف است نه فناء ذات.

و همچنين عبارت از اين نيست كه سالك در اثر خرق حجب و رسيدن به مقام لقاء اللـه وجود استقلالى خود را از دست داده و معدوم صرف گردد؛ زيرا اين امر متوقّف بر آن است كه سالك از آغاز، وجودى حقيقى و استقلالى داشته باشد تا در مرحله فناء از بين برود، در حاليكه بنا بر مشرب تحقيق در عالم هستى براى غير حضرت پروردگار وجودى نيست تا در مرحله فناء زائل گردد و فناء بدين معنى تحقّق يابد.

بلكه فناء بدين معناست كه سالك در اثر سير در مراتب كمال به آخرين درجه از سير رسيده و قوس صعود را تكميل كرده و وجود مجازى و تعيّن خود را از دست داده و مصداق عدم به تمام أنحاء آن گرديده و غير از خداوند در آنجا باقى نماند. و اثر آن آنست كه پس از تعيّن‌يافتنِ دوباره و قدم‌نهادن در مقام بقاء به حقيقت مى‌فهمد كه وجود وى و ديگر أشياء از آغاز مجازى و اعتبارى بوده و هستى مستقلّ و حقيقى جز توهّم و پندارى نبوده است و با تمام مراتب اذعان ميكند:

كه جز او نيست در سراى وجود

به حقيقت كسى دگر موجود[۱]

حقيقت فناء امرى پيچيده و ذوأبعاد است كه در اينجا در حدّ وسع در ضمن بيان چند مقدّمه و سپس توضيحاتى درباره بحثهاى علاّمه والد و علاّمه طباطبائى، به شرح إجمالى جنبه‌هائى از آن مى‌پردازيم:

مقدّمه اوّل:كثرت ما سوى الله اعتبارى است

از مسلّمات أدلّه نقليّه و براهين متقنه عقليّه و شهود و كشف عرفاى ذوى‌العزّة‌والاحترام، اين است كه حقيقت وجود منحصر در حضرت حقّ جلّ‌وعلا بوده و او به همه اشياء إحاطه وجوديّه داشته و لَم‌يَلِد مى‌باشد كه غيرى بيرون از خود و جدا و ممتاز ايجاد ننموده است و همه مخلوقات صرفا آيه و كلمه و نشانه جمال و جلال وى بوده و فاقد هر گونه استقلال و خودنمائى مى‌باشند. و البتّه اين امر بدين معنا نيست كه ماسوى‌اللـه هيچ و پوچ بوده و إرسال رسل و إنزال كتب و شرائع الهيّه و علوم و فنون و روابط اجتماعى همگى لغو و بى‌اساس است، بلكه بدين معناست كه وجود و تحقّق براى اين كثرات فاقد هر گونه استقلال بوده و كثرت و تعدّد حقيقى كه موجب عزلت گردد باطل است.

كثرت همه اين امور، اعتبارى‌است و نمى‌تواند در مقابل آن وحدت حقّه قد عَلَم نموده و براى خود مغايرت و عزلتى ادّعا نمايد و حقيقت هستى كه همان وجود حضرت حقّ باشد، همه اشياء را پر نموده و جايى براى غير باقى نگذاشته است.

غيرتش غير در جهان نگذاشت

لا جرم عين جمله أشيا شد[۲]

فناء تكوينى همه موجودات در حضرت حقّ

فَسُبحانَكَ مَلاَءْتَ كُلَّ شَى‌ءٍ و بايَنْتَ كُلَّ شَى‌ءٍ، فأنتَ لا يَفْقِدُكَ شى‌ءٌ و أنتَ الفَعّالُ لِما تشآءُ، تَبَارَكْتَ يا مَن كُلُّ مُدرَكٍ من خَلقِهِ و كُلُّ محدودٍ من صُنْعِهِ.^[۳]

«پاك و منزّهى تو اى پروردگار از هر نقصى و حدّى، همه أشياء را پر نمودى و در عين حال با همه أشياء مباين مى‌باشى؛ پس هيچ‌چيز خالى از تو و فاقد تو نمى‌باشد و همگى تو را واجدند و هر آنچه را اراده فرمائى انجام مى‌دهى. بلند و مقدّسى اى كسى كه هر آنچه به إدراك درآيد از مخلوقات توست و هر چيز محدودى از صُنع تو مى‌باشد.»

با توجّه به اين اصل، نه سالك إلى اللـه و نه هيچ موجود ديگرى داراى وجود حقيقى استقلالى نبوده و نيست تا در هنگام فناء اين وجود، معدوم گردد يا اينكه باقى مانده و صرفا اوصاف آن به اوصاف وجوبى تبديل شود.

و بر اين أساس مى‌توان گفت سالك از آغاز فانى و معدوم بوده است و هيچ عينى از أعيان خارجيّه وجودى حقيقى نداشته مگر در ظرف توهّم و خيال. و گاه از اين حقيقت به فناء تكوينى همه موجودات در حضرت حق تعبير مى‌شود كه اختصاصى به انسان ندارد.

مقدّمه دوّم: سير صعودى ظهورات و از بین رفتن کثرات

هر تعيّن و ظهورى از ظهورات حضرت حقّ همانطور كه از ناحيه ربوبى صادر و نازل شده، بار ديگر در سير صعودى خود به سوى خداوند متعال بازگشته و به أمد و نهايت خود رسيده و پايان مى‌پذيرد و كثرت دوباره در وحدت مضمحلّ و نابود مى‌شود

اين سير به مقتضاى: إِلَيْهِ يُرْجَعُ الاْءَمْرُ كُلُّهُ^[۴] در همه موجودات عِلوى و سِفلى تحقّق دارد و نفس انسان را نيز در بر مى‌گيرد، با اين تفاوت كه انسان ميتواند اين مسير را با قدم اختيار طى كند و با مجاهده در همين نشأه به لقاء إلهى مشرّف گردد و ميتواند در اثر تكاهل و تقصير از اين سير باز ماند تا در نشئه آخرت او را به اضطرار و جبر برده و در سايه نفخ فَزَع و صَعق به اين درجه نهايى واصل گردد.

سالكى كه قدم در مسير عبوديّت مى‌گذارد درصورتى‌كه اراده إلهى به رساندن او به كمال تعلّق گرفته باشد، در هر مرحله‌اى از مراحل سير از ضيق به إطلاق مى‌رسد و رفته‌رفته سعه مى‌يابد تا جائى كه در نهايت با تجلّى ذاتى خداوند عزّوجل راهى ديار فناء و نيستى ميگردد و ظهور و تعيّنى كه بود منعدم شده و ديگر از او هيچ اسم و رسمى باقى نمى‌ماند. در مرحله فناء، ديگر كسى نيست كه داراى وصف و اسمى باشد و تعيّنى باقى نمى‌ماند تا إدراك و علم و معرفتى داشته باشد، آنكه بود بساط خود را از دار تعيّن خارج كرد و به أمد و غايت خود رسيد و فقط خداوند باقى‌ماند و بس كه او نيز از آغاز بود و هست و خواهد بود؛ كانَ اللَهُ وَ لَم يَكُن مَعَهُ شَى‌ءٌ وَ الأَنَ كَما كانَ.^[۵]

دائما او پادشاه مطلق است		در كمال عزّ خود مستغرق است
او به سر نايد ز خود آنجا كه اوست		كى رسد عقل وجود آنجا كه اوست[۶]

مقدّمه سوّم:كيفيّت بقاء بعد از فناء

پس از اينكه سالك به فناء رسيد هنگامى كه اراده الهى تعلّق گيرد كه وى را به بقاء برساند، بار ديگر خداوند ظهور نموده و بر او مُهر تعيّن زده و او را پس از نيستى و عدم، موجود و محقّق ميفرمايد، با اين تفاوت كه اين بار نفس سالك از حيث اتّصالش به عالم ربوبى، نفسى‌است در نهايت سعه و نورانيّت و طهارت و خالى از هر شائبه كدورت و آلودگى، نفسى‌است كه براى خود در هيچ مرحله‌اى از مراحل استقلال و أنانيّت و هستى نمى‌يابد و با تمام مراتب به عجز و فقر در درگاه خداوند اعتراف دارد، نفسى‌است كه اراده او فانى در اراده حضرت حقّ است، اراده او اراده خداوند و فعل او فعل خداوند است و در تمام عالم جز او نمى‌شناسد و نمى‌يابد و نه تنها به تعبير روايات شريفه خداوند سمع و بصر و لسان و يد اوست، بلكه او نيز عين‌اللـه و لسان‌اللـه و اُذن‌اللـه و يداللـه گرديده‌است. ^[۷]همه آنچه در مقام انسان كامل گفته مى‌شود، و همه إخبارات و بيانات أولياى إلهى مربوط به مقام بقاء است كه اين تعيّن جديد پس از فانى‌شدن از خود، بار ديگر قدم در عرصه تحقّق گذاشته و در اين مقام حائز صفات كماليّه و مرآت تامّه جمال و جلال حضرت حق است.

در مقام فناء نه كمالى هست و نه ادراك و معرفتى

در مقام فناء نه كمالى براى سالك هست و نه إدراك و معرفتى، آنجا جز حضرت حقّ چيزى نيست و اگر معرفت و إدراكى هست و اگر لذّت و سرورى هست، همه مربوط به پس از مقام فنا و هنگام به هوش‌آمدن است.

جرعه‌اى در كشيدم و گشتم		فارغ از رنج عقل و زحمت هوش
چون به هوش آمدم يكى ديدم		مابقى را همه خطوط و نقوش
ناگهان از صوامع ملكوت		اين حديثم سروش گفت به گوش
كه يكى هست و هيچ نيست جز او		وحده لا اله إلّا هو [۸]

وقتى سالك از محو و فناء خارج شده و به هوش مى‌آيد، آنجاست كه نگاه او به عالم نگاه توحيدى مى‌شود و نه فقط فعل و اسم و صفت را منحصر در حضرت حقّ مى‌بيند، بلكه اعتراف به وحدت قهّاريّه خداوند نموده و همه ذوات را در مقابل ذات حضرت پروردگار معدوم مى‌شمارد.

علاّمه والد أفاض‌اللـه‌علينامن‌بركات‌علومه‌المنيفة مكرّر مى‌فرمودند: «درويشى تصحيح خيال است.» و اين جمله اشاره به همين مقام است و تا سالك از درجه فناء ذاتى عبور ننمايد اين تصحيح خيال به شكل كامل صورت نمى‌گيرد.

بنابراين قبل از وصول سالك به درجه فناء ذاتى، وى داراى تعيّن بوده و ظهورى از ظهورات حقّ متعال است كه مبتلا به توهّم و پندار وجود حقيقى مى‌باشد. در مقام فناء هيچ تعيّنى براى سالك باقى نمى‌ماند و مُدرِكى نيست تا توهّم استقلال و أنانيّت داشته باشد. و پس از مقام فناء دوباره تعيّن پديد آمده و سالك رجوع ميكند ولى ديگر از پندار وجود استقلالى خالى شده و ديده حق‌بين يافته است. پس با فناء هم توهّم استقلال پايان مى‌پذيرد و هم تعيّن سالك مندكّ و مضحملّ مى‌شود و در بقاء تعيّن باز ميگردد، ولى اين بار حضرت پروردگار ظهورى مى‌نمايد كه در او هيچ شائبه استقلال نيست و توهّم غيريّت و دوئيّت نداشته و فناء تكوينى خود و همه موجودات را إدراك ميكند.

با توجّه به آنچه گذشت، روشن مى‌شود كه معرفت تامّ ممكن به واجب تعالى محال است

با توجّه به آنچه گذشت، روشن مى‌شود كه معرفت تامّ ممكن نسبت به واجب تعالى محال است و امكان ندارد كه سالكى به مقام معرفت إحاطى و شناخت حقيقى حضرت حقّ مشرّف شود. سالك فقط ميتواند در درگاه خداوند اعتراف به عجز و نيستى كند و به جذبه إلهيّه در مقام فناء وارد شده و نيست گردد و چون دوباره به بقاء رسيد به قدر ظرف خود كه آينه تمام‌نماى پروردگار است به معرفت إلهى نائل شود، نه اينكه بتواند محيط بر حضرت حق گردد؛ لاِءنَّ إحاطَةَ المُحاطِ بِالمُحيطِ مُحالٌ.

آرى، در مقام بقاء چون عارف باللـه از براى خود أنانيّت و استقلالى ندارد و لسانُ‌اللـه و اُذُن‌اللـه و يداللـه است، مى‌توان صفات الهى را با لحاظ مرآتيّت و نه به نحو استقلال، به او نسبت داد. در آنجا چون نفس عارف مظهر حق است، و از خود جز فقر و عجز هيچ ندارد مى‌توان گفت او به مقام معرفت و مقام وصف خداوند و مقام شكر و مقام لا اسمَ له و لا رسمَ له رسيده است و به اين اعتباراست كه ميتواند بگويد: أَنَا الحقُّ.^[۹] و أَنَا الأَوَّلُ وَ الأَخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ البَاطِنُ. و أَنَابكُلِّ شَى‌ءٍ عَليمٌ.^[۱۰] چون به اين اعتبار مرجع ضمير أنا خود حضرت حقّ است نهتعيّن عارف. و خداوند خودش، خودش را مى‌شناسد و ميتواند خود را وصف نمايد و شكر خود را به جا آورد.

عجز عارف از معرفت حقيقى خداوند، با لحاظ تعيّن او

عجز عارف از معرفت حقيقى خداوند، با لحاظ تعيّن او ولى اگر در همين مقام نظر به تعيّن عارف شود، جز عجز و فقر و نياز از او چيزى نخواهد بود. اگر مى‌بينيم در برخى روايات سخن از إمكان معرفة اللَـه حقَّ مَعرفتِهِ به ميان آمده است؛ چنانكه حضرت فرمودند: يا علىُّ ما عَرَفَ اللَهَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ غَيرى وَ غَيرُكَ.^[۱۱] «خداوند را به حقّ معرفت و شناخت، جز من و تو كسى نشناخت.» اين تعابير يا به حسب مقام فناء و نبود أنانيّت است كه در حقيقت خداوند خود را حقّ معرفته مى‌شناسد و به اين اعتبار به عبد منسوب ميگردد و يا مراد غايت معرفت ممكن براى مخلوق است.

عبد بما هو عبد، محال است خداوند را توصيف نمايد

و اگر در برخى روايات نهايت معرفت خداوند را عجز از معرفت شمرده‌اند؛ چنانكه فرموده‌اند: وَ لَم تَجعَلْ لِلخَلْقِ طَريقًا إلَى مَعْرِفَتِك إلّا بِالعَجْزِ عَن مَعْرِفَتِكَ.^[۱۲] «براى مخلوقات راهى به معرفت خود قرار ندادى مگر به عجز و ناتوانى از معرفتت.» و فرموده‌اند: مَا عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ وَ مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعرِفَتِكَ.^[۱۳] «تو را آنچنان كه شايسته عبادتى عبادت ننموديم و به حقّ شناخت و معرفت، تو را نشناختيم.» اين روايات ناظر به تعيّن مخلوق و مقام امكانى وى است كه هرگز نمى‌تواند به معرفت خالق نامتناهى و واجب برسد.

به همين منوال اگر در روايات سخن از استحاله وصف خداوند آمده است، مراد استحاله وصف حضرت حقّ متعال از عبد بما هو عبد است كه مستلزم محدوديّت و نقص است.^[۱۴] و اگر در آيه شريفه: سُبْحَـنَ اللَهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إلّا عِبَادَ اللَهِ الْمُخْلَصِينَ^[۱۵] وصف خداوند توسّط مخلَصين، حقّ شمرده شده است، به اين اعتبار است كه مخلَصين از خود سخن نمى‌گويند، بلكه چون لسان‌اللـه گرديده‌اند، خداوند خود اوصاف خود را از زبان ايشان بيان ميفرمايد و در حقيقت او خودش خود را وصف ميفرمايد، سبحانه و تعالى.

حقیقت فنا در کتاب و سنت

حقيقت عالى فناء از غرر معارف كتاب و سنّت است كه با بيانات مختلف انسان را به سوى آن دعوت مى‌نمايند تا انسان مسيرى را كه به اضطرار بناست در عالم قيامت طى نمايد با اختيار در همين نشأه طى كند و به مقام لقاءاللَـه و نيستى محض برسد و سپس با إحياء إلهى حياتش حيات طيّبه باقيه گردد.

عبد نبايد از خود طلب و خواستى داشته باشد

آرى، رسيدن مخلوق به معرفت تامّ حضرت حق محال است و عبد فقط ميتواند در درگاه الهى سر ذلّت و خاكسارى بر زمين بمالد و اعتراف به عجز نمايد تا حضرت حق اگر اراده فرمود وى را سير داده و به نهايت مراتب قرب ونهايةً فناى تامّ برساند. و چه زيبا و شيوا و عالى و راقى حضرت آقاى حدّاد قدّس‌سرّه در بياناتى كه علاّمه والد از ايشان نقل نموده‌اند، اين حقيقت را بيان مى‌فرمايند:

‎

بيانات بلند مرحوم حدّاد به نقل از كتاب روح‌مجرّد

«اگر جبرئيل فى المثل نزد تو آيد و بگويد: هر چه مى‌خواهى بخواه! از درجات و مقامات و سيطره بر جنّت و جحيم و خُلَّت حضرت ابراهيم و مقام شفاعت كبراى محمّد صلّى‌اللـه‌عليه‌وآله‌وسلّم و محبّت آن پيامبر عظيم را، تو بگو: من بنده‌ام، بنده خواست ندارد. خداى من براى من هر چه بخواهد آن مطلوب است. من اگر بخواهم به همين مقدار خواست كه مال من است و متعلّق به من است از ساحت عبوديّت خود قدم بيرون نهاده‌ام، و گام در ساحت عِزّ ربوبى نهاده‌ام؛ چرا كه خواست و اختيار اختصاص به او دارد.

وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَـنَ اللَهِ وَ تَعَـلَى عَمَّا يُشْرِكُونَ.^[۱۶]

«و پروردگار تو آنچه را كه بخواهد مى‌آفريند و اختيار ميكند. براى اين مردم ممكن‌الوجود اختيار و انتخابى نيست. منزّه و عالى مرتبه است خداوند از شركى كه به او مى‌آورند.»

حتّى نگو: من خدا را مى‌خواهم! تو چه كسى هستى كه خدا را بخواهى؟! تو نتوانسته‌اى و نخواهى توانست او را بخواهى و طلب كنى! او لامحدود و تو محدودى! و طلب تو كه با نفس تو و ناشى از نفس توست محدود است، و هرگز با آن، خداوند را كه لايتناهى است نمى‌توانى بخواهى و طلب كنى! چرا كه آن خداى مطلوب تو در چارچوب طلب توست، و محدود و مقيّد به خواست توست، و وارد در ظرف نفس توست به علّت طلب تو. بنابراين آن خدا، خدانيست. آن، خداى متصوَّر و متخيَّل و متوهَّمِ به صورت و وَهم و خيال توست. و در حقيقت، نفس توست كه آنرا خداى پنداشته‌اى!

بناءً عليهذا دست از طلب خود بردار! و با خود اين آرزو را به گور ببر كه بتوانى خداوند را ببينى و يا به لقاى او برسى و يا او را طلب كنى! تو خودت را از طلب بيرون بياور و از خواست و طلبت كه تا به حال داشته‌اى صرف نظر كن و خودت را به خدا بسپار؛ بگذار او براى تو بخواهد و او براى تو طلب كند!

در اين صورت ديگر تو به خدا نرسيده‌اى همانطور كه نرسيده بودى و نخواهى رسيد. اما چون از طلب و خواست بيرون شدى و زمامت را به دست او سپردى، و او ترا در معارج و مدارج كمال كه حقيقتش سير إلى اللَـه با فناى مراحل و منازل و آثار نفس و بالأخره اندكاك و فناى تمام هستى و وجودت در هستى و وجود ذات اقدس وى مى‌باشد سير داد؛ خدا خدا را شناخته است، نه تو خدا را!

وصول ممكن به واجب محال است

وصولِ ممكن به واجب محال است. در آنجا دو چيز بودن محال است. ممكن و واجب و وصول همه اينها ضمّ و ضميمه است كه مستلزم تركيب ذات اقدسش بوده و بالأخره سر از حدوث وى در مى‌آورد و اين منافات با قِدَم او دارد.

اما فناى مطلق و اندكاك عبد در ذات او، و ازبين‌رفتن و نيست‌شدن او در جلال و جمال او، اين چه اشكالى دارد؟! ولى بايد دانست كه: در آن ذات بَحت و صِرف و غيرمتناهى، بنده‌اى نمى‌تواند برود گرچه فانى شود؛ چرا كه عنوان بنده و عنوان فناى بنده را هم ذات وى نمى‌پذيرد. در آنجا غير ذات چيزى نيست، نه بنده است و نه فناى او. آنجا ذات است، و ذات، ذات است. آنجا خداست، و خدا خداست.

كانَ اللَهُ وَ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ شى‌ءٌ وَ الأَن كَمَا كَانَ.

«خداوند بود و با او چيزى نبود، و اينك هم خداوند به همانطور كه بوده است مى‌باشد.»

همه بايد بدانند كه مراد از لفظ وصول و لقاء و عرفان ذات أحدى، يك نحو معانى‌اى نيست كه مستلزم دوئيّت و بينونت باشد. مراد از معرفت و مشاهده و لقاء و أمثالها، همگى اندكاك و مقام فناى مطلق است؛ به سبب آنكه خداست فقط كه به خود معرفت دارد و معرفت غير او به او مستحيل است.

افرادى كه به فناى مطلق نرسيده‌اند او را نشناخته‌اند؛ چرا كه محدود، غير محدود را نمى‌شناسد. و افرادى كه به فناى مطلق رسيده‌اند، وجودى ندارند تا او را بشناسند، وجود، يك وجود بيش نيست و آن وجود حقّ است جَلّ و عَلا. اوست كه خودش را مى‌شناسد.

او اولاً خود را شناخته بود و اينك هم خود را مى‌شناسد؛ و الأَن كَمَا كَانَ.

نهايت سير هر موجودى، فناى در موجود برتر و بالاتر از خود است؛ يعنى فناى هر ظهورى در مُظهِر خود و هر معلولى در علّت خود. و نهايت سير انسان كامل كه همه قوا و استعدادهاى خود را به فعليّت رسانيده است، فناى در ذات أحديّت است و فناى در ذات اللَـه است و فناى در هُوَ است، و فناى در ما لا اسْمَ لَهُ و لا رَسْمَ لَهُ مى‌باشد.

اينست غايت سير هر موجودى و غايت سير متصوَّر در انسان كامل و غايت سير أنبياء و مرسلين و أئمّه طيّبين صلوات‌اللـه‌وسلامه‌عليهم‌أجمعين، و منظور و مراد صحيح از معرفت و نتيجه سلوك و سير به سوى مقام مقدّس او جلّ‌شأنه، و سير عملى عرفانى، و بحثهاى علمى عرفاءِ باللَـه عَلَتْ أسمآؤُهُم؛ نه چيز ديگر. فَتأمَّل يا أخى فى هذا المقامِ، فإنّه من مَزآلِّ الأقدامِ، وهَبَك اللَـهُ هذا بمحمَّدٍ و ءالهِ أجمعين.^[۱۷]

آرى، رسيدن ممكن به مقام معرفت ذات محال است و در آنجا براى ممكن جز نيستى و عدم چيز ديگرى نيست. ولى اين نيستى و عدم، عدمى است كه هزار هستى را بايد فداى آن نمود. فنائى است كه چون سالك در آن قدم مى‌گذارد و سپس به بقاء مى‌رسد آنچنان نور و سعه و سبكى و اطلاق و سرورى مى‌يابد كه بى اختيار زمزمه ميكند:

به بوى زلف تو گر جان به باد رفت چه شد

هزار جان گرامى فداى جانانه[۱۸]

عبارات آيت‌الله سيّداحمد كربلائى در فناى موجودات قبل از وصول به حقّ

از اين روست كه مرحوم آية الحقّ و العرفان، آقا سيّداحمد موسوى كربلائى پس از توضيح عدم إمكان وصول به كُنه ذات أقدس و فناى همه كثرات پيش از وصول به آن مقام منيع در پايان مكتوب اول خود در شرح بيت عطّار مى‌فرمايند: ‎فلا يُدرِكُه و لا يَراهُ إلّا هُوَ و لا يَعلَمُ ما هُوَ إلّا هُوَ. لطيفه مطلب چنان است كه معروض شد ولى بار خدايا لَبَّيْك و سَعْدَيْك. اگر جان گيرنده تو باشى، آن كس كه جان ندهد كيست؟ ما هم با تو مى‌خواهيم ترا بشناسيم و با تو مى‌خواهيم ترا ببينيم. پس بيننده تو غير تو نخواهد بود و شناسنده تو غير تو نخواهد بود؛ بِكَ عَرَفتُكَ وَ أَنتَ دَلَلتَنى عَلَيكَ وَ دَعَوتَنى إلَيكَ وَ لَولا أَنتَ لَم أَدْرِ ما أَنتَ.^[۱۹]

و در پايان مكتوب دوّم مى‌فرمايند: ‎بلكه ملازمه بين مقام عزّ و فناى أشياء است كه جگر سالكين را كباب و قطع طمع ايشان از مكاشفه و شهود آن مقام منيع مى‌نمايد كه عبارت اُخراى لَن تَرانى است، ولى در قعر اين عبارت، شمسى است مضيئه و بشارتى است كه هزار جان فداى آن كردن كم است. و آن بشارت به إمكان فناء حقيقى است كه به هيچ وجه اسمى و رسمى از براى سالك در هيچ عالمى از عوالم نبوده باشد، فيكون الحقّ هو الرّآئى و هو المَرئىّ.

خود ساقى و خود پياله و خود خمر و خود هم بنوشد؛ هنيئاً له، رزقنا اللَـه ذلك بمحمّدٍ و ءاله الطّاهرين.^[۲۰]

اشكالات علاّمه طباطبائى به عدم بقاء عين ثابت و پاسخ از آنها

در مجموعه مباحثاتى كه ميان مرحوم علاّمه والد و علاّمه طباطبائى قدّس‌سرّهما پيرامون بقاء عين ثابت در حال فناء واقع شده و علاّمه والد آن را به تفصيل در كتاب شريف مهرتابان نقل فرموده‌اند، مرحوم علاّمه طباطبائى إصرار بر بقاء عين ثابت در حال فناء دارند^[۲۱]و در اين زمينه بيانات مفصّلى داشته و نكاتى را متذكّر مى‌گردند كه امّهات آن اين سه اشكال مى‌باشد:

اشكال أوّل: وقتى مى‌گوئيم زيد فانى شد، در كلمه «شد» ضميرى وجود دارد كه به زيد بر ميگردد و اين ضمير نشانه بقاء عين ثابت است و گرنه ربط محمول در اين جمله با موضوع قطع ميگردد و جمله معناى محصّلى نخواهد داشت.

اشكال دوّم: اگر بگوئيم فناء عبارت‌است‌از زوال تعيّن عبد و نيستى مطلق، آنگاه در حال بقاء و رجوع چگونه نزول نموده و با چه چيزى ارتباط بر قرار ميكند؟ در اين صورت بقاء، خلقت جديد و حدوث موجودى جديد است نه مقام و مرتبه‌اى براى همان موجود سابق و به عبارت ديگر عينيّت لاحق و سابق از بين مى‌رود.

اشكال سوّم: انسان فطرةً كمال طلب است و بى‌شك انبياء و أولياء نيز انسان را به كمال دعوت مى‌كنند. اگر فناء نيستى و زوال باشد لازم مى‌آيد كهأولياء انسان را به نيستى دعوت كنند كه اين غيرقابل‌قبول است و هيچ كس نيز اين دعوت را نخواهد پذيرفت و غريزه انسان اجازه نمى‌دهد كه انسان خود را نيست نمايد.

پاسخ به اشکالات علامه طبابایی درباره عدم بقاء عین ثابت در حال فناء

پانویس